Polskie, czeskie, słowackie i bułgarskie tradycje encyklopedyczne w XIX i XX wieku

Światowa cywilizacja materialna i kulturowa wymusiły na „mędrcach biegle władających językiem” potrzebę stworzenia ksiąg (słowników, leksykonów, tezaurusów, podręczników), które zbierałyby ludzkie dokonania, doświadczenia i wiedzę dla następnych pokoleń. Z czasem elity intelektualne i kulturalne każdego narodu czy społeczeństwa stworzyły takie „wzorcowe księgi”, którymi były encyklopedie uniwersalne (zwane także powszechnymi) lub słowniki naukowe, z których większość narodów jest do dziś dumna, dokumentując w ten sposób swoje wielo- i ponadpokoleniowe dokonania cywilizacyjne, kulturowe i naukowe, chwalebne dzieje, tradycje oraz wielkie i wybitne postacie ze swej historii.

Wiek XIX i XX były w Europie Środkowej i na Bałkanach okresem niezwykle ważkich wydarzeń dla formowania się świadomości narodowej Słowian — Polaków, Czechów, Słowaków i Bułgarów, którzy w wyniku skomplikowanych procesów historycznych i politycznych utracili niepodległość oraz możliwości samostanowienia o swych losach. Wspomniany okres był przełomowy pod wieloma względami dla naszych słowiańskich narodów, przynosząc im nieocenione odrodzenie narodowe (kulturowe, edukacyjne i cywilizacyjne). Konieczność istnienia narodowej encyklopedii uniwersalnej (powszechnej) i potrzeba jej oryginalności nie budziła wówczas żadnych wątpliwości, stając się już od czasów rewolucyjnego i ożywczego intelektualnie Oświecenia (za sprawą wielkich encyklopedystów francuskich) namacalnym dowodem, a zarazem miernikiem dojrzałości kulturowej danego narodu, jego poziomu cywilizacyjnego i intelektualnego oraz sposobem dumnej prezentacji tego dorobku innym nacjom. Szczególnie w wypadku małych i „młodych” narodów, zwłaszcza tych emancypujących się lub zrzucających obcą zwierzchność, potrzeba powstania encyklopedii, gotowość do jej recepcji a potem korzystania przez szerokie kręgi społeczeństwa z takiego dzieła to ważny sygnał narodowej dojrzałości i emancypacji. Dotyczy to także w pełni Polaków, Czechów, Słowaków i Bułgarów, którzy mimo różnych historycznych uwarunkowań i losów doczekali się „swoich encyklopedystów”, tworzących w przeszłości takie dzieła, niejednokrotnie wybitne. Niniejszy artykuł przedstawi dorobek leksykograficzny  i szerzej encyklopedyczny czterech narodów do czasów współczesnych 1

* * *

Polskie tradycje wydawnicze słowników i encyklopedii liczą sobie ponad 260 lat2. Jednak za najstarszy polski leksykon można uznać wydane w r. 1608, w Wilnie (Oficyna Jana Karcana) dzieło pt. Inventores rerum, albo krótkie opisanie kto co wynalazł i do używania ludziom podał autorstwa Jana Protasowicza. Nieco później, na przełomie XVIII i XIX w., na nasze tereny docierały przywożone z zagranicy księgi nowoczesnych wówczas zachodnich leksykonów, by wspomnieć prestiżowe niemiecko- i angielskojęzyczne, takie jak Encyklopedia Brockhausa, Encyklopaedia Britannica czy Encyklopaedia Americana. Pionierską, pierwszą wydaną w latach 1745-46 encyklopedią po polsku było 2-tomowe erudycyjne kompendium autorstwa ks. Benedykta Chmielowskiego pt. Nowe Ateny3. Dzieło to cenione dawniej budzi obecnie pewne kontrowersje i wątpliwości dotyczące jego rzetelności, gdyż oprócz wielu informacji sprawdzonych i rzeczowych zawiera także — na podstawie anonimowych „antycznych źródeł i autorytetów” — sporo niesprawdzonej i niewiarygodnej wiedzy4, autorskich opowieści, anegdot, osobliwości zmyśleń (np. smoki, cyklopy i potwory), a nawet przesądów5. Z dzisiejszego punktu widzenia był zabieg celowy — autor chciał zainteresować i zaciekawić czytelnika, jednak już w epoce oświecenia dzieło zostało rzeczowo skrytykowane i wyśmiane, stając się symbolem ciemnoty epoki saskiej. Zbiór potrzebniejszych wiadomości nosi tytuł druga po Nowych Atenach polska encyklopedia, napisana przez Ignacego Krasickiego, a wydana po raz pierwszy w 1781 roku nakładem Michaela Grölla w Warszawie.

Dopiero w latach 1859-68 warszawski księgarz Samuel Orgelbrand, pokonując wiele trudności finansowych i politycznych (nasilona carska cenzura po upadku powstania styczniowego 1863) wydał cenioną encyklopedię o charakterze narodowym — 28-tomowa Encyklopedię Powszechną, przy redakcji której uczestniczyło aż 181 polskich uczonych. Najwybitniejszym polskim dziełem leksykograficznym epoki zaborów na przełomie XIX i XX wieku, była 55-tomowa (28 woluminów) Wielka Encyklopedia Powszechna Ilustrowana, opublikowana w latach 1892-1914, której inicjatorem był Saturnin Sikorski, warszawski wydawca i dziennikarz. Wybuch I wojny światowej pokrzyżował plany wydawnicze, przerywając edycję na hasłach rozpoczynających się od litery P (Patroklos). Mimo upływu czasu podziw budzi jej rzetelność i ponadczasowość, dotycząca biogramów wielkich Polaków. W okresie międzywojennym najbardziej obszerną była wydawana od r. 1927 Encyklopedia Powszechna Ultima Thule, redagowana przez Stanisława F. Michalskiego i Juliusza Wiktora Gomulickiego (współredaktor od r. 1935), która podzieliła los swej poprzedniczki — jej publikację przerwano w r. 1939 na 10. tomie (hasła od Spa). Okres po II wojnie światowej przyniósł rozwój polskiej leksykografii i encyklopedystyki — w r. 1951 powołano Państwowe Wydawnictwo Naukowe (wydzielone ze Wydawnictw Szkolnych i Pedagogicznych), które bardzo zasłużyło się na tym polu, stając się potentatem słownikowym i encyklopedycznym. Wydawnictwo PWN wydało kilka mniejszych encyklopedii uniwersalnych: Małą Encyklopedię Powszechną PWN (1959) i wielokrotnie wznawianą A–Z Encyklopedię popularną PWN (1962). Dopiero w latach 1962-1969 w tej oficynie powstała 12-tomowa Wielka encyklopedia powszechna PWN (13. tom-suplement 1970); wydano ją w imponującym nakładzie 178.000 egzemplarzy, a jej zawartość to: 10.715 stron, 80.000 haseł, 12.000 ilustracji, 200 kolorowych i 650 czarno-białych ilustrowanych wklejek, 120 kolorowych map. Komitet redakcyjny liczył prawie 100 redaktorów, 2.000 autorów i ok. 1.000 recenzentów i konsultantów, a na czele Rady Naukowej stał wybitny polski uczony Tadeusz Kotarbiński, jednak nie uchroniło to encyklopedii przed poważnymi ingerencjami cenzury zwłaszcza po marcu r. 1968 i antysemickiej nagonce, w wyniku czego przeredagowano szereg haseł (m.in. obozy koncentracyjne hitlerowskie), a ich nową wersję zawarto w wkładce-erracie oraz w suplemencie (1970). Na ciągle aktualizowanym i uzupełnianym materiale WEP PWN bazowały kolejne publikacje: 4-tomowa Encyklopedia powszechna PWN (3 edycje: 1973-76, 1983-87, 1984-89 + suplement 1988), wydawana wielokrotnie Encyklopedia popularna PWN6 (1980) — pierwsze wydanie bez cenzury (1991) i wydania jubileuszowe — 25. (1995) i 30. (2002). Do oferty encyklopedycznej PWN weszła także starannie wydana 6-tomowa Nowa encyklopedia powszechna PWN (1995-96) wraz z suplementem (1999) i wydaniem elektronicznym (4 CD lub płyta DVD wraz z rocznikami 2001 i 2002). Do mniejszych publikacji encyklopedycznych zaliczyć można 20-tomową (+ suplement) Popularną Encyklopedię Powszechną wydaną w r. 1998 przez Oficynę Wydawniczą FOGRA.

Szybkie zmiany we wszystkich dziedzinach życia społeczno-politycznego we świecie, postęp naukowo-techniczny i nowe technologie wymusiły potrzebę powstania nowej i aktualnej, powszechnej encyklopedii narodowej, stała się 30-tomowa (+ 31. tom-suplement) wydawana w latach 2001-2005 Wielka encyklopedia PWN, którą można uznać za polską „rekordzistkę”. Zespół redakcyjny pod kierownictwem Jana Wojnowskiego liczył 100 osób, poszczególne hasła opracowywało i weryfikowało 3000 autorów i recenzentów; encyklopedia zawiera 141.000 haseł (w tym 40.000 biogramów, 22.000 haseł geograficznych), 15.000 ilustracji (w tym 700 map), indeksy rzeczowe oraz osób stanowią osobny tom. Jest to największa pod względem liczby haseł polska encyklopedia powszechna wydana po II wojnie światowej, wyprzedziła pod tym względem Wielką Encyklopedię Powszechną PWN.

Warto wspomnieć także o szczególnych i oryginalnych polskich leksykonach uniwersalnych — jednym z nich jest wydawana od r. 2000 przez Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne POLWEN 20-tomowa (ostatnie dwa tomy to suplementy) Encyklopedia „Białych Plam”. Jej przesłaniem i główną ideą jest zapełnianie „białych plam” w historii i kulturze Polski, które według autorów stanowią informacje (nazwiska, dokumenty, wydarzenia) usunięte, nieprawdziwe, zafałszowane lub przemilczane w czasach PRL, co spowodowane było ówczesnym zakazem rozpowszechniania lub  fałszowaniem prawdy. Drugi oryginalnym polskim leksykonem jest opracowana we współpracy z Wydawnictwem Naukowym PWN 20-tomowa Encyklopedia Gazety Wyborczej, publikowana w 2005 r., w rekordowym na polskim rynku nakładzie 700 tysięcy egzemplarzy.

Zawiera ona ponad 100 tysięcy haseł i ponad 10 tysięcy ilustracji7.

Wiek XXI przyniósł nowe elektroniczne formy encyklopedyczne, które bez wątpienia stopniowo zastąpią klasyczne drukowane encyklopedie uniwersalne i leksykony specjalistyczne. Do takich „wirtualnych dzieł”, tworzonych przez samych użytkowników, należy globalna, internetowa encyklopedii uniwersalna Wikipedia8. Polska Wikipedia. Wolna encyklopedia (domena: www.pl.wikipedia.org) – polskojęzyczna autonomiczna edycja tej światowej, jest drugą (po rosyjskiej) największą spośród wszystkich Wikipedii w językach słowiańskich (stan na koniec 2013 r.). Pod względem liczby artykułów znajduje się na 9. miejscu w pierwszej dziesiątce wśród wszystkich wersji językowych9, ustępując tylko edycjom: angielskiej, niderlandzkiej, niemieckiej, szwedzkiej, francuskiej, włoskiej, rosyjskiej i hiszpańskiej. Polska wersja Wikipedii została założona 26.09.2001 przez lekarza Krzysztofa Jasiutowicza oraz fizyka Pawła Jochyma, a pierwszy artykuł poświęcony był regule Titiusa-Bodego.

* * *

Początki dzieł encyklopedycznych na ziemiach czeskich (Czechy, Morawy, Śląsk) są dużo bogatsze10. Sięgają one czasów średniowiecza i związane są z powstaniem Praskiej Szkoły Wyższej [Pražské vysoké učení] (1348), zaś w czasach cesarza Karola IV. zajmował się tym zespół skupiony wokół jego osobistego lekarza Mistrza Klareta, który na tym polu ma duże zasługi. Wówczas to uniwersyteckie podręczniki łacińsko-czeskie uznawano za dzieła encyklopedyczne11. Kamieniem milowym w dziejach czeskiego dorobku encyklopedycznego stała się w epoce renesansu twórczość literacka i naukowa Jana Amosa Komenskiego (Comeniusa), zwłaszcza postulowana przez niego pansofia12, jednak jego badania i publikacje dotyczyły bardziej pedagogiki i teologii, niż leksykografii13. Kolejnych 200 określanych jako „doba temna” [‘okres mroku/ciemnoty’] to czas stracony dla czeskiej encyklopedystyki. Dopiero nastanie Odrodzenia Narodowego i emancypacja Czechów (a później i Słowaków) oraz panslawizm stały się podatnym gruntem dla projektów encyklopedycznych. Idea stworzenia czeskiego słownika naukowego, jakiejś narodowej encyklopedii uniwersalnej odżyła dzięki inspiracjom i działaniom wybitnych budzicieli narodowych — Josefa Jungmanna14 i Františka Palackiego15. W 1830 r. powołano komisję redakcyjną i Macierz Czeską [Matice česká], w skład której weszło 12 najwybitniejszych czeskich ludzi nauki (m.in. J. Jungmann, F. Palacký, J. S. Presl), których zadaniem stało się opracowanie czeskiego słownika naukowego16. Na sukces trzeba było długo czekać — dopiero dwadzieścia lat później opracowane materiały słownika przejął I. L. Kober, który wraz z Františkem L. Riegerem w latach 1958-74 rozpoczął redagować i wydawać pierwszy dokończony 11-tomowy czeski słownik naukowy, tzw. Słownik naukowy Riegera [Riegrův slovník naučný] (skrót RSN), będący właściwie encyklopedią uniwersalną, której współtwórcami byli m.in.: J. Malý, J. Gebauer i K. J. Erben. To dzieło przełomowe dla nowoczesnej encyklopedystyki czeskiej i pierwowzór dla następnych leksykonów, z których najlepszym okazał się Słownik naukowy Otty.

Inicjatorem Słownika naukowego Otty [Ottův slowník naučný] (OSN), bardzo  nowoczesnej czeskiej encyklopedii o uniwersalnym charakterze stał się wybitny czeski księgarz, wydawca i budziciel narodowy Jan Otto, dla którego wzorcem stał się Riegrův slovník naučný. Stworzył on prężny zespół redakcyjny, w którym uczestniczyli także współpracownicy F. L. Riegera, z  których najbardziej cennym dla całego projektu okazał się główny leksykograf i edytor Jakub Malý, który zaproponował, by nowe opracowanie nazwać ją Česká národní encyklopedie. Gdy J. Malý zmarł, jego następcą w roli głównego redaktora i edytora stał się Tomáš Masaryk17, którego zastąpił ostatecznie w 56-osobowej redakcji F. J. Studnička18. Pierwsze wydanie encyklopedii pod pełną nazwą/tytułem Ottův slovník naučný. Ilustrovaná encyklopaedie obecných vedomostí (skrót OSN) ukazało się w latach 1888-190919 i zaowocowało 27 tomami i 1 suplementem20. Było to dzieło bez wątpienia oryginalne i świeże pod względem redakcji haseł, tworzone na nowo, jednocześnie atrakcyjne od strony formalnej i edytorskiej (bogactwo i piękno ilustracji, w tym wielu kart barwnych). Encyklopedia J. Otty była na przełomie XIX i XX wieku jedynym tak bogatym treściowo projektem encyklopedycznym w Europie i być może świecie21. Z dzisiejszego punktu widzenia można stwierdzić, że w wypadku OSN zauważalna jest szczególna uwaga poświęcona zwłaszcza czeskim dziejom narodowym oraz historii i kulturze pozostałych krajów słowiańskich, co odpowiadało potrzebom idei odrodzenia narodowego Słowian, a nie tylko Czechów oraz modnemu wówczas prądowi panslawizmu. Sukces rynkowy, wysokie oceny merytoryczne i popularność OSN wśród użytkowników skłoniły J. Ottę zaraz po zakończeniu pierwszej edycji do prac redakcyjnych nad aktualizowanym, uzupełnionym i poprawionym wydaniem drugim. Śmierć J. Otty (1916), burzliwe lata I wojny światowej i rozpad Austro-Węgier przerwały tego typu działalność naukowo-edytorską w Królestwie Czeskim.

Dopiero powstanie w r. 1918 niepodległego państwa Czechów i Słowaków, powojenny postęp intelektualny, kulturowy i cywilizacyjny, a co za tym idzie wzrost aspiracji narodowych, jak również poźniejszy bardzo korzystny rozwój gospodarczy I Republiki Czechosłowackiej sprzyjały inicjatywom leksykograficznym i powstawaniu kolejnych dzieł słownikowych. Jednak dopiero w r. 1924 opublikowano koncepcję programową nowej encyklopedii pod nazwą Masarykův slovník naučný [Słownik naukowy Masaryka] i podtytule Lidová encyklopedie všeobecných vědomostí [Ludowa/narodowa encyklopedia wiedzy ogólnej]22.  Patronem ideowym i honorowym dzieła stał się Tomáš Garrigue Masaryk (jeden z redaktorów prestiżowego OSN), ówczesny prezydent I Republiki Czechosłowackiej, co zawarto symbolicznie w nazwie encyklopedii. Ta 7-tomowa23 encyklopedia trafiła na rynek księgarski faktycznie w latach 1925-33. MSN stanowi obecnie znakomite źródło wiedzy o I Republice Czechosłowackiej, prezentuje bogate życie polityczno-społeczne i kulturalne Czechów i Słowaków w latach międzywojennych w szerokim kontekście europejskim i słowiańskim, a hasła dobrane są w sposób optymalny.

Lata 20. i 30. XX wieku przyniosły jeszcze kilka godnych uwagi czeskich publikacji o charakterze encyklopedycznym. Do takich opracowań leksykograficznych nich zaliczyć możemy 2-tomowy Malý slovník naučný [Mały słownik naukowy] (mSN) wychodzący w latach 1925-29 — biorąc pod uwagę lata powstania i ukazywania się tego dzieła, możemy potraktować go jako pierwszy czechosłowacki słownik, którego wydawcą był bardzo dynamiczny praski księgarz, wydawca i agent reklamowy Bedřich Kočí, którego nazwisko często dodawano do tytułu leksykonu24. Godnym uwagi, lecz niedoskonałym pod wieloma względami dziełem encyklopedycznym jest ukazujący się w latach 1929-34 w praskim wydawnictwie „Nebeský a Beznoska” 22-tomowy (+ 3 tomy suplementowe) Nový velký ilustrovaný Slovník naučný [Nowy wielki ilustrowany słownik naukowy] (NVISN), którego głównym redaktorem był dr Antonín Dolenský, naczelny bibliotekarz Muzeum Narodowego w Pradze25. Do młodego pokolenia Czechów i Słowaków skierowana była ukazująca się w wydawnictwie Přítel knihy (E. Reis), w latach 1929-40 7-tomowa Encyklopedie československé mládeže pro školu a dům [Encyklopedia czechosłowackiej młodzieży do do użytku szkolnego i domowego], której redaktorem naukowym był dr Josef Keprt26.

Współpracownikom i kontynuatorom dzieła J. Otty udało powrócić do jego idei encyklopedii narodowej. W roku 1926 opublikowano Ottův kapesní slovník naučný a doplňky [Kieszonkowy słownik naukowy Otty i dodatki], który zawierał 1.813 stron, 14 map i ponad 3.200 ilustracji, wydany przez założone przez niego cenione wydawnictwo Nakladatelství J. Otto spol. s r. o. Pod koniec lat 20. powrócono do pomysłu uzupełnionej i poprawionej reedycji OSN; w latach 1930-43 Wydawnictwo J. Otty [Ottovo nakladatelství] kierowane przez K. B. Madla (zięcia J. Otty) opublikowało Ottův slovník naučný nové doby. Dodatky [Słownik naukowy Otty nowych czasów. Suplementy] (OSNND), 6 tomów suplementowych (każdy zawierał 2 księgi) uzupełniających pierwotne wydanie OSN, w których uwzględniono najnowsze wydarzenia historyczne oraz badania i opinie naukowe27.  W pierwotnych planach wydawniczych OSNND miał obejmować 8 tomów (16 ksiąg suplementowych), które miały ukazywać się corocznie, jednak historia pokrzyżowała te zamierzenia. W niepodległej, przedwojennej Czechosłowacji udało się wydać 9 części-ksiąg (woluminów); 2 księgi przygotowane przed wojną ukazały się (w minimalnie cenzurowanej wersji) w roku 1939 i 1940, w warunkach okupowanego już pseudopaństwa — Protektoratu Czech i Moraw, zaś w roku 1943 wydano tzw. „wojenną“ 12. księgę opatrzoną specjalnym komunikatem końcowym o trudnościach w realizacji leksykonu. Z nakazu niemieckich władz okupacyjnych projekt przerwano na czas nieokreślony. W niewyjaśnionych do dnia dzisiejszego okolicznościach gotowe teksty VII tomu (13. i 14. księga) oraz wstępnie zebrane i zredagowane materiały do tomu VIII uległy rozproszeniu lub zaginęły w czasie Powstania Praskiego. Powojenne lata przyniósły nadzieję na wznowienie i kontynuowanie dzieła Jana Otty, jednak dwa ostatnie, w pełni opracowanym w czasie wojny tomy nie mogły być opublikowane z przyczyn politycznych28. W ten sposób „okaleczono“ tę 60-letnią, ale nowoczesną czeską „encyklopedię narodową“ o 2 ostatnie tomy (jej bogata historia kończy się hasłami na literę Š, hasła od V do Z nigdy nie ukazały się); to wielkie czeskie dzieło słownikowo-encyklopedyczne kończy się nieodwołalnie hasłem Užok29.

Ostatnim godnym uwagi przedwojennym słownikiem o charakterze encyklopedycznym jest 10-tomowy Komenského slovník naučný [Słownik naukowy Komenskiego] (KSN), drukowany w latach 1937-38 przez specjalnie do tego powołane wydawnictwo (Nakladatelství a vydavatelství Komenského slovníku naučného). Mimo że idea powstania tego leksykonu była szczytna, a patronem projektu był wielce zasłużony humanista Jan Amos Komenský (Comenius)30, już pierwszy kontakt z tym dziełem sprawia wrażenie ascetyczności formy wydawniczej, a bardziej szczegółowa lektura odkrywa pewne niekonsekwencje i niedopracowanie całości (zwłaszcza graficzne), ale z drugiej strony cennym atutem tego słownika bardzo szczegółowo i rzetelnie opracowane hasło Czechosłowacja [Československo].

W okresie powojennym dopiero w r. 1962, do czeskich i słowackich czytelników trafił inicjujący tom pierwszej powojennej encyklopedii czeskiej i zarazem czechosłowackiej —  4-tomowy31 Příruční slovník naučný [Podręczny słownik naukowy] (PSN). Jest to publikowana przez Academię (wydawnictwo Czechosłowackiej Akademii Nauk [ČSAV]) w latach 1962-67 czeska encyklopedia ukazująca się w nowych warunkach polityczno-społeczno i gospodarczych Czechosłowacji, która w zamyśle partyjnych decydentów z KPCz i „zaangażowanych“ autorów powinna stać się pierwszą encyklopedią socjalistyczną32 i zastąpić nieoceniony, ale „nieaktualny“ ONS i ONSND. Na czele komitetu redakcyjnego stanął akademik V. Procházka, do którego należała tez koordynacja działań wielu uczestniczących w projekcie redaktorów i ekspertów, instytutów i renomowanych placówek naukowych33. Mimo swych politycznych ograniczeń, ale dzięki szacie graficznej PSN cieszył się popularnością wśród użytkowników i aż kolejnych 20 lat czekać trzeba było na jego następcę. Stała się nim 6-tomowa Malá československá encyklopedie [Mała encyklopedia czechosłowacka] (MČSE) wydana została w latach 1984-87 przez wydawnictwo Academia podległe CSAN [Československá akademie věd]34. Encyklopedia ta przeznaczona jest dla szerokiego grona odbiorców i zawiera ponad 110.000 haseł dotyczących dziedzin humanistycznych, społecznych, przyrodniczych (technika) oraz kultury (literatura, sztuka) i sportu35. Jego wartość informacyjna i naukowa oraz organizacja formalna znakomicie sprawdza się nadal, jednak wyraźnie zauważalna jest presja polityczna lat „Husakowskiej normalizacji”36, aczkolwiek nie brak tam też rzetelnej wiedzy i informacji na temat przedwojennej Czechosłowacji37.

Po czechosłowackiej „aksamitnej rewolucji” (1989), w ciągu ostatnich 24 lat do rąk czeskich czytelników trafiło wiele leksykonów, wśród których na szczególną uwagę zasługują dwie encyklopedie uniwersalne, interesujące pod względem merytorycznym i edytorskim. Pierwszą z nich jest opublikowana w r. 1999 przez wydawnictwo Diderot w klasycznej wersji książkowej i elektronicznej (kilka edycji CD) — Diderot. Všeobecná encyklopedie v osmi svazcích [Diderot. Encyklopedia powszechna w 8 tomach] (VEDid). Publikacja ta była pierwszym w pełni oryginalnym czeskim leksykonem bogato uwzględniającym zmiany polityczno-społeczne i gospodarcze po r. 198938. Encyklopedia ta jest naprawdę powszechna (sensu stricte) i przeznaczona dla bardzo szerokiego użytkownika, doskonale sprawdza sie w szkole, ale również w domu, gdyż była planowana jako kompendium dla celów edukacyjnych. Aby jeszcze bardziej zwiększyć jej dostępność wśród użytkowników, wydawnictwo zdecydowało się wydać ją jako 2-tomowy Velký slovník naučný Diderot [Wielki słownik naukowy Diderot] (VSNDid), jednak ta wersja encyklopedii jest bez ilustracji, na cieńszym papierze formatu A4. W obydwu publikacjach hasła są bardzo rozbudowane i starannie opracowane pod względem leksykograficznym39. Ogólnie encyklopedia na pierwszy rzut oka sprawia wrażenie bardzo rzetelnej, wyczerpującej i atrakcyjnej formalnie, a do tego solidnej i niezniszczalnej (obróbka introligatorska). Sukces rynkowy tego dzieła zachęcił do wydania w latach 2000-06 jego rozszerzonej wersji Diderot. Velká všeobecná encyklopedie [Diderot. Wielka encyklopedia powszechna] (VVEDid), jednak ten projekt zakończył się niepowodzeniem40.

W r. 2001 czeskie wydawnictwo Odeon41 wydało 10-tomową encyklopedię uniwersalną pt. Všeobecná encyklopedie UNIVERSUM [Encyklopedia powszechna UNIVERSUM] (VEU), będącą praktycznie sporządzonym przez 2 lata czeskim przekładem niemieckiego oryginału Das Bertelsman Lexikon, który uzupełniono o czeskie i środkowoeuropejskie informacje i  realia42. Ciekawe i bardzo pożądane wydaje się szczegółowe potraktowanie haseł prawnych, politycznych, ekonomicznych i społecznych odnoszących się do funkcjonowania Unii  Europejskiej, które bardzo często pojawiają się we współczesnych mass mediach oraz życiu osobistym i zawodowym Czechów, jednak opisywanie jedynie niemieckich realiów i praktyk w tej dziedzinie, wydaje się nieco stronnicze. Universum stanowi bez wątpienia bardzo rozległe źródło, które w miarę wyczerpująco traktuje historię, kulturę, literaturę, muzykę, teatr i film, starając się zaprezentować różne prądy, kierunki i trendy oraz twórców i ich dorobek (biografie) — zwłaszcza w wypadku muzyki i filmu (wykonawcy, reżyserzy i aktorzy), co jest oryginalne w tej encyklopedii. Encyklopedia Universum jako uniwersalny i popularny leksykon — mimo kilku niedoskonałości43 — jest dziełem komplementarnym, udanym i cenionym44. W latach 2002-03 wydawnictwo Euromedia Group przygotowało na podstawie wydania 10-tomowego także mniej obszerne wersje leksykonu Universum; encyklopedia 4-tomowa45, wersja 2-tomowa Universum A-Ž46 oraz 1-tomowa Všeobecná encyklopedie Nové Universum47. Co ważne, do każdego rodzaju książkowej encyklopedii jest bezpłatnie dodana wersja na CD48, która może być aktualizowana co kwartał przez Internet. W roku 2005 w tym samym wydawnictwie wydano leksykon tematyczny pt. Encyklopedie Česko [Encyklopedia Czechy], nawiązującą do tytułów Zvíře, Země i Člověk prestiżowego brytyjskiego wydawnictwa Dorling Kindersley oraz znanego już cyklu encyklopedycznego Universum, jednak bez wątpienia jest to oryginalna czeska encyklopedia poświęcona Republice Czeskiej49.

Czeska Wikipedia — Wikipedie. Otevřená encyklopedie (domena: www.cs.wikipedia.org) powstała w maju 2002 r.50, stając się obecnie największą „czeską encyklopedią narodową”. – pod koniec 2013 r. przekroczyła pułap 281.100 zamieszczonych tam artykułów hasłowych (na 726.020 stron wersji językowej). W ten sposób czeska Wikipedia przekroczyła o 100.000 haseł objętość OSN (o 40.000 haseł licząc razem z OSNND), największej do tej pory encyklopedii uniwersalnej w Czechach51. Pierwszym administratorem czeskiej Wikipedii był esperantysta Miroslav Malovec, który przetłumaczył z esperanto na język czeski pierwszy tekst na stronę główną portalu.

* * *

Nieco skromniej (na tle poprzednich) wygląda dorobek encyklopedyczny Słowaków, co spowodowane było czynnikami obiektywnymi (w tym historycznymi). Rodzenie się świadomości narodowej Słowaków i kształtowanie się zrębów literackiego języka słowackiego w XIX wieku nie zaowocowało niestety powstaniem dzieł encyklopedycznych po słowacku aż do lat 30. XX wieku. Nie brak jednak w ówczesnych Górnych Węgrzech (prowincji Królestwa Węgierskiego) wcześniejszych prac podobnego typu tworzonych w dużej mierze przez Słowaków (naukowcy, budziciele narodowi i patrioci), lecz wydawanych po łacinie, niemiecku lub węgiersku, które swymi korzeniami sięgają wybitnych opracowań o charakterze historycznym i geograficznym, jednak trudno mówić o encyklopediach w dzisiejszym rozumieniu. W latach 1689-1702 Martin Sentiváni stworzył 3-tomowe — pierwsze na Słowacji i Węgrzech — opracowanie o charakterze encyklopedycznym pt. Curiosiora et selectiora variarum scientiarum miscellanea [Vzácne rozmanitosti vybrané z rôznych vedných odborov]. Wiek XVIII przyniósł kilka cenionych dzieł tego typu: Notitia Hungariae novae historico–geographica [Historické a zemepisné vedomosti o súvekom Uhorsku] (1735-42) autorstwa Mateja Bela, Geographisch–historisches und Produkten Lexikon von Ungarn [Geograficko–historický a tovarový lexikón Uhorska] (1786), który stworzył Ján Matej Korabinský oraz liczne opracowania słownikowe, by wymienić słownik pisarzy węgierskich Dávida Cvitingera pt. Specimen Hungariae literatae vivorum eruditione clarorum natione Hungarorum, Dalmatarum, Croatarum, Slavorum atque Transylvanorum [Pokus o zhrnutie vedeckosti Uhorska] (1711) czy syntetyczna historia literatury pt. Conspectus reipublicae litterariae in Hungaria (1785, 1808), której tówrcą jest Pavel Valaský. Zaczynają się także pojawiać pierwsze lecz nieliczne słowniki po słowacku, by wymienić Slovenští veršovci (1805) autorstwa Bohuslava Tablica czy Slovník slavianskych umelcov (1843) Jána Kollára. Słowaccy redaktorzy współtworzyli encyklopedie i słowniki naukowe wydawane po węgiersku, np. 16-tomowy Pallas nagy lexikona (1893-97), jednak na przełomie XIX i XX w. (aż do lat 30.) próby przygotowania słowackiej encyklopedii niestety nie powiodły się (mimo działań wybitnych postaci jak: Ján Plech, Ľudovít Rizner, Andrej Kmeť), dlatego też na Słowacji w tym okresie używane były encyklopedie i słowniki obcojęzyczne, zwłaszcza węgierskie, niemieckie i francuskie oraz przeważnie czeskie opracowania (poświęcające sporo miejsca narodowi słowackiemu i jego kulturze), które także współredagowali słowaccy autorzy, a zaliczyć do nich możemy „zasłużone” encyklopedie czeskie, a potem czechosłowackie: Riegrův slovník naučný (1860-74), Ottův slovník naučný (1888-1909), Masarykův slovník naučný (1925-33), Ottův slovník naučný nové doby (1930-43) oraz Komenského slovník naučný (1937-38), o których była już mowa wczesniej. Dopiero w r. 1932 Pavol Bujnák zredagował 3-tomowy Slovenský náučný slovník, a od r. 1953 w martinskim wydawnictwie „Osveta” zaczęto opracowywać pierwszą słowacką encyklopedię uniwersalną, jednak z przyczyn politycznych prace te przerwano, a redaktora naczelnego A. Hirnera i kilku jego współpracowników aresztowano. W roku 1959 powstał Instytut Encyklopedyczny SAN [Encyklopedický ústav SAV], w którym powstała krajoznawcza 6-tomowa Encyklopedia Słowacji [Encyklopédia Slovenska] (1977-82) oraz wiele mniejszych encyklopedii specjalistycznych i słowników z różnych dziedzin nauki. Słowaccy naukowcy współtworzyli także czechosłowackie (wydane po czesku) Příručný slovník naučný (1962-67), z ich udziałem powstała Malá československá encyklopédie (1984-87). Od r. 1999 pod auspicjami Instytutu Encyklopedycznego SAN52 wydawana jest Encyclopaedia Beliana, niezwykle staranna i atrakcyjna edytorsko wielka słowacka encyklopedia uniwersalna, która według planów ma mieć 14 tomów i zawierać ok. 150.000 haseł.

Słowacka Wikipedia — Wikipédia. Slobodná encyklopédie (domena: www.sk.wikipedia.org) powstała w maju 2002 r.53, która pod koniec r. 2013 przekroczyła zasób 185.000 artykułów hasłowych na 400.360 stronach skojarzonych.

* * *

Prapoczątki i narodziny leksykografii encyklopedycznej w Bułgarii należy datować na czasy Symeona I Wielkiego (864-927). Badacze mianem swoistych encyklopedii określają dwa dzieła Pierwszy i Drugi Zbiór Symeona [Първия и Втория Симеонови сборници], które zachowały się do naszych czasów w postaci późniejszych ruskich odpisów, pochodzących odpowiednio z 1073 i 1076 roku. Według Kl. Iwanowa są wspaniałymi zabytkami starobułgarskiej encyklopedystyki. Równie znamienitym opracowaniem o charakterze encyklopedycznym jest także zbiór Złatostrój [Златоструй], w powstaniu i redakcji którego brał udział sam car Symeon.

W XIX wieku, podczas Odrodzenia Narodowego Bułgarów nastąpił niebywały zryw kulturalno-oświatowy, który skierował swoje zainteresowania również w stronę usystematyzowanej encyklopedystyki. Pierwszym znaczącym i nowoczesnym bułgarskim osiągnięciem encyklopedycznym stał się Słownik z pouczeniami, zebranymi przez Petra Ch. Berowicza dla szkół w Bułgarii [Буквар с различни поучения, събрани от Петра х. Беровича за българските училища] (1824), bardziej znany jako Słownik Ribena / Riben Bukwar [Рибен буквар]. Leksykon ten jest nie tylko odzwierciedleniem zasad ówczesnego modelu nowoczesnej, świeckiej oświaty, ale także dziełem o charakterze encyklopedycznym. Autor Petyr Beron, wybitny twórca bułgarskiego Odrodzenia Narodowego, przedstawił swoją wizję budowy i organizacji świata w dużym, 8-tomowym dziele Wszechnauki [Панепистемия], wydanym po francusku w latach 1861–1870. Małą, 6-częściową encyklopedię, przetłumaczoną z języka greckiego stanowi podręcznik Славеноболгарское детеводство за малките деца z 1835 roku, autorstwa Neofita Bozweli i Emanuila Waskidowicza.

Wydaniami encyklopedycznymi pod względem zakresu tematyki i zawartości są bez wątpienia: pierwszy bułgarski periodyk Любословие или периодическо повсемесячно списание (1842, 1844–1846), redagowany przez Konstantina Fotinowa oraz Летоструй или домашен календар (1869–1876), wydawany przez księgarnię Hristo G. Danowa.

Po wyzwoleniu od tureckiego ucisku, w czasie ostatnich dekad bułgarskiego Odrodzenia Narodowego zaczęły pojawiać się prace encyklopedyczne w pełnym tego słowa znaczeniu. Unikalnym dla swych czasów wydaje się Речник на блъгарский язик с тлъкуване речи-ти на блъгарски и на русски Najdena Gerowa, który został wydany w Płowdiwie w pięciu tomach54. Przez pół wieku, w latach 1845-1895, w swojej pracy autor zebrał i uporządkował pokaźny materiał leksykograficzny, w którym przejawiał się ówczesny żywy język narodowy. Całość mieści się na 2.672 stronach, słownik zawiera 70.000 wyrazów i ponad 10.000 wyrażeń, przysłów itp. Według ówczesnych świadectw i współczesnych opinii badaczy, słownik N. Gerowa był podręczną encyklopedią nie tylko dla Iw. Wazowa, ale także Penczo P. Sławejkowa, Pejo K. Jaworowa i innych budzicieli narodowych. Jego niezaprzeczalnymi walorami są wszechstronność i bogactwo zawartych w nim treści.

W tym samym czasie, na przełomie XIX i XX wieku leksykografia encyklopedyczna w Bułgarii wzbogaciła się o pierwszą bułgarską encyklopedię powszechną — Słownik Encyklopedyczny [Енциклопедически речник] (1899-1907), 3-tomowe55 dzieło Luki Kasyrowa. Słownik ten na stronie tytułowej tomu pierwszego podaje adnotację dotyczącą zawartości i treści, którymi są: 1) informacje historyczne, biograficzne, geograficzne, naukowe, z zakresu literatury, mitologii, biblii i inne; 2) wyrazy obcego pochodzenia używane w języku literackim oraz 3) trudne w rozumieniu słowa naszego języka. Na 3.172 stronach, w trzech tomach zgromadzono w kolejności alfabetycznej około 23.000 haseł encyklopedycznych i zagadnień, jednak pominięto ilustracje. Autor wzorował się na dziełach i zasadach redakcyjnych Pierre'a Larousse’a, francuskiego leksykografa, pedagoga i wydawcy literatury encyklopedycznej. Zadziwiający jest fakt, że dzieło jest wynikiem pracy tylko jednego człowieka, który przygotowywał je w przeciągu trzydziestu lat, korzystając z bułgarskich, francuskich, angielskich i rosyjskich źródeł. Słownik jest zwieńczeniem działalności wydawniczej Dragana W. Manchowa56.

Kolejnym krokiem milowym dla bułgarskiej encyklopedystyki stało się wydrukowanie w 1936 roku jednotomowej Encyklopedii bułgarskiej [Българска енциклопедия], stworzonej przez dwóch braci leksykografów, braci Nikołę i Iwana Danczowów. Znana jest ona także pod nazwą/tytułem Encyklopedia bułgarska A-Ż [Българска Енциклопедия. А–Җ] lub Encyklopedia Braci Danczowów [Енциклопедия на Братя Данчови]. Na 1.720 stronach zamieszczono 35 zagadnień tematycznych z zakresu różnych dziedzin wiedzy, biogramy wybitnych postaci bułgarskich i światowych (działaczy politycznych i społecznych oraz twórców kultury), opisy wsi itp. Ta druga uniwersalna encyklopedia powszechna jest bogato ilustrowana portretami, rycinami i innymi wizerunkami. W przedmowie do tego dzieła znajduje się następujący odautorski komunikat: Naszym zadaniem było pomieszczenie tego wszystkiego, co powinno znajdować się w encyklopedii, w ramach jednego tomu; stworzenie książki zarówno informacyjnej tzn. zawierającej prawdziwe fakty oraz dane, jak i książki do czytania: wyrazistej i interesującej. Staraliśmy się w żadnym stopniu nie naruszyć zasady bezstronności naukowej wobec osób, zdarzeń i różnych doktryn. Autorzy dobrze wywiązali się z wyznaczonego zadania, redagując i wydając cenny informator encyklopedyczny, który w dużym stopniu odpowiadał wymaganiom ówczesnych czytelników. Według specjalistów Encyklopedia Bułgarska autorstwa braci N. i I. Danczowów pod względem merytorycznym i ilustracyjnym przypomina w pewnej mierze popularne w tamtym okresie publikacje wydawnictwa Larousse, co jest oczywistym potwierdzeniem wpływów francuskich. W 1995 roku wydano fotoreprintową edycję encyklopedii w dwóch tomach — tom 1. (A-К) liczący 800 stron i tom 2. (Л–Я) obejmujący strony 801-1720.

W latach 20. i 30. XX wieku kolejno wydawano serię tematycznych słowników encyklopedycznych. Wśród nich należy wymienić: Mały słownik artystyczny. Malarstwo, architektura, rzeźba, grafika (1928) Nikołaja Rajnowa; Handlowy słownik encyklopedyczny (1930) Aleksandra Hadżieva; Ilustrowany słownik muzyczny Iwana Kamburowa (1933); Słownik pedagogiczny Ljubomira Rusewa; 2-tomową Encyklopedię rolniczą (1937-1939) Sawy Botewa i Josifa Kowaczewa; Małą encyklopedię filozoficzno-naukową (1939) oraz Małą encyklopedię literatury Marko Marczewskiego (1940).

W drugiej połowie ХХ wieku zaczęły pojawiać się encyklopedie nowego typu:  Mała encyklopedia bułgarska — encyklopedia uniwersalna w pięciu tomach ukazująca się w latach 1963-1969, opracowana w dziale wydawniczym „Bułgarska Encyklopedia” przy Bułgarskiej Akademii Nauk (BAN). Zawiera ona około 25.000 artykułów ze wszystkich dziedzin wiedzy, 7.472 ilustracji i 465 obrazów. Głównym redaktorem był akademik Wł. Georgiew, a w jej przygotowaniu uczestniczyło około 1.500 osób w charakterze autorów, redaktorów, recenzentów i konsultantów.

Mała encyklopedia bułgarska okazało się podstawą do wydania 7-tomowej Encyklopedii „Bułgaria”, która upamiętniała 1300. rocznicę powstania i istnienia Państwa Bułgarskiego. Zawiera artykuły dotyczące tematyki historycznej, geograficznej i kulturowej, biogramy wybitnych postaci, bułgarskich rewolucjonistów, działaczy politycznych, społecznych i gospodarczych, twórców nauki i kultury, popularnych sportowców, zabytki kultury i przyrody itp. Encyklopedia „Bułgaria” wydawana była w latach 1978–1996, osiągając całościowy nakład 55.000 egzemplarzy, co w bułgarskich realiach wydawniczych jest imponującą liczbą.

Duża encyklopedia „Bułgaria” jest 12-tomową publikacją BAN z 2011 roku. Zawiera ona 4.992 stron i obejmuje 12.840 artykułów hasłowych, ponad 12.000 ilustracji, schematów i grafów. Spora część artykułów została jednak przeredagowana z poprzedniego, 7-tomowego, pierwotnego wydania Encyklopedii „Bułgaria”. Tomy nowej encyklopedii, w odróżnieniu od starego wydania, wydrukowano jednorazowo w komplecie. Encyklopedia jest dziełem zespołu BAN pod redakcją akademika Wasila Gjuzelewa.

W ostatnich dekadach opublikowano w Bułgarii wiele encyklopedii specjalistycznych i tematycznych, słowników encyklopedycznych poświęconych językowi bułgarskiemu, literaturze, historii, kulturze, naukom społecznym i przyrodniczym. W tym stosunkowo krótkim czasie pojawiło się kilka ciekawych opracowań, wśród których należy wspomnieć dwie wyjątkowe publikacje: Encyklopedię „Wybitni Bułgarzy” oraz 4-tomowe wydanie specjalne – unikatową Encyklopedię Cyrylometodejską Instytutu Literatury przy BAN, poświęconą misji Cyryla i Metodego. Encyklopedia ta ukazała się w latach 1985-2003 i zawiera średniowieczne informacje na temat rozwoju języka starobułgarskiego i średniobułgarskiego oraz innych języków słowiańskich posługujących się cyrylicą, jak również literatury w tych językach z tamtego okresu. Znajdziemy w niej wiele informacji z różnych dziedzin życia społecznego i kulturalnego na terenach Bułgarii w epoce Średniowiecza. Tematyka obejmuje także zagadnienia związane z innymi dziedzinami, takimi jak historia, archeologia, architektura i sztuki plastyczne, sztuki stosowane i muzyka.

Powyższe obserwacje pozwalają stwierdzić, że począwszy od swego powstania, aż do czasów współczesnych, tradycje i dorobek bułgarskiej encyklopedystki są godne odnotowania i docenienia, adekwatne do etapów rozwoju cywilizacyjnego, poziomu kultury i nauki oraz w pełni oddają dojrzałość bułgarskiej sztuki wydawniczej.

* * *

Jak wynika z powyższego, przez okres ponad 200 lat w krajach Europy Środkowej ukształtowała się nowoczesna leksykografia, przynosząc naszym narodom wielkie i wartościowe dzieła encyklopedyczne, wyraźnie świadczące o potencjale intelektualnym, naukowym i cywilizacyjnym Polaków, Czechów, Słowaków i Bułgarów. Pozostaje żywić nadzieję, że słowiańskie edycje Wikipedii wniosą równie istotny wkład w encyklopedystykę światową...

Bibliografia

http://www.antik-kant.cz/poradna/poradce/otto.html

http://armoryka.home.pl/product_info.php?cPath=16&products_id=44

http://is.muni.cz/th/150894/ff_b_b1/

http://korpus.cz

http://kramerius.mlp.cz/kramerius/MShowMonograph.do?id=3495

http://ksiegarnia.pwn.pl/produkt/6298/wielka-encyklopedia-pwn-t-31-indeksowy-z-cdrom.html

http://www.universum.cz/10_zaklad.asp

http://www.pwn.pl

• 1. Z uwagi na fakt, że autorzy niniejszego artykułu są bohemistami, czeski dorobek w zakresie encyklopedystyki zostanie potraktowany szerzej i bardziej szczegółowo.
• 2. Opracowanie na podstawie: Olkiewicz J.: Od A do Z czyli o encyklopediach i encyklopedystach, Warszawa 1988; http://www.pwn.pl; http://ksiegarnia.pwn.pl/produkt/6298/wielka-encyklopedia-pwn-t-31-indek... [Dostęp: 12.12.2013].
• 3. Pełny tytuł: Nowe Ateny Albo Akademiia Wszelkiej Sciencyi Pełna, Na Różne Tytuły Jak Na Classes Podzielona, Mądrym Dla Memoryjału, Idiotom Dla Nauki, Politykom Dla Praktyki, Melankolikom Dla Rozrywki Erygowana.
• 4. By wspomnieć dla przykładu słynne hasła z tej encyklopedii: KOŃ jaki jest, każdy widzi, KOZY – śmierdzący rodzaj zwierząt...
• 5. Jeden z przykładów: Nade drzwiami wilczy pysek dla prezerwatywy od czarów...
• 6. Encyklopedii tej nie należy mylić z A-Z Encyklopedią popularną PWN, po raz pierwszy wydaną w 1961 roku, a od 1994 roku wznawianą jako A-Z Mała encyklopedia PWN.
• 7. Dodatkowo każdy tom jest wzbogacony specjalnym suplementem „Gazety Wyborczej” pt. Co wtedy pisaliśmy, zaś niektóre hasła opatrzone są tematycznymi artykułami drukowanymi w „GW” w ciągu 15 lat jej istnienia.
• 8. Światowa Wikipedia jako globalny, ogólnodostępny, darmowy, tworzony przez wolontariuszy społeczny projekt encyklopedyczny wystartowała przed dwunastu laty (powstała w 2001 r. w USA). Pod koniec 2013 r. posiadała 287 wersji językowych i 43.635.000 aktywnych użytkowników z całego świata. Do tej pory osiągnęła ilość ok. 30.363.000 artykułów hasłowych (na 109.787.128 stron skojarzonych z globalną Wikipedią), codziennie wzbogacając się o ok. 10.000 nowych haseł. To współcześnie piąta najpopularniejsza globalna domena www, na której główną stronę zagląda co dnia ok. 7.000.000 internautów (połowa z nich to goście angielskiej wersji encyklopedii). Spośród omawianych słowiańskich wersji językowych pierwsza powstała wersja polska.
• 9. Objętość: 1.015.000 artykułów hasłowych, na 2.000.000 stron skojarzonych tej domeny internetowej.
• 10. Opracowanie na podstawie: Hartmannová D.: Historie československé encyklopedistiky do roku 1945, „Národní knihovna, knihovnická revue”, roč.11, č. 1, Praha 2000, s. 15-21; Hartmannová D.: Historie československé encyklopedistiky 1945-1995, „Národní knihovna, knihovnická revue”, roč.11, č. 2-3, Praha 2000, s. 80-88; http://www.encyclopaedia.sk.
• 11. Dorobek podręcznikowy Klareta i jego uczniów był imponujący — można wymienić tu przekład Wielkiego zwierciadła świata [Velké zrcadlo světa] autorstwa francuskiego dominikanina i powiernika króla Ludwika Świętego. Równie cennym dziełem jawi się encyklopedia Jiří(ho) správovna [‘zestaw rad ku naprawie’], którą opracował mistrz Pavel Žídek dla króla Jerzego z Podiebrad. Pustelnik Honorius z Autunu sporządził pod koniec XV w. encyklopedię Elucidarium (Lucidář) [Rozmowa z Bogiem o świecie], będący teologicznym podręcznikiem dla laików — jest to faktycznie encyklopedia, bardzo popularna wówczas w wielu krajach europejskich, prezentująca stan średniowiecznej wiedzy w wielu dziedzinach (medycyna, kosmogonia, geografia, teologia itp.), omawiając je w formie dialogu między Mistrzem-scholastykiem i jego ciekawskim Uczniem. O popularności tej encyklopedii w Czechach i uniwersalnych naukach tam zawartych świadczy fakt, że ich wierszowane wersje były przekazywane w formie jarmarcznych i sklepikarskich śpiewek aż do początku XX wieku.
• 12. Pansofia (od gr. pan = ‘wszystko’ + sophia = ‘mądrość’) — wiedza uniwersalna, „vševěda” czyli „wszechwiedza” lub „wszechmądrość”; pojęcie upowszechnione przez J. A. Komenskiego, który oznaczył nim swój własny system pedagogiczny zgodny z ideą „nauczać wszystkich wszystkiego”. To także tytuł pojawiający się w jego dziełach Schola Pansophica (1650) i Slovník pansofických definic (1654) oraz nazwa XVI-wiecznego ruchu filozoficzno-religijnego zapoczątkowany przez niemieckiego alchemika i lekarza Paracelsusa czyli P. A. T. Bombastusa von Hohenheim (1493-1541) i jego uczniów (P. Severinus, J. Ch. Helmont, F. M. Helmont, H. Cardanus, R. Fludd), postulującego osiągnięcie wiedzy uniwersalnej. (SWO PWN, s. 820; http://portalwiedzy.onet.pl/25380,,,,pansofia,haslo.html [Dostęp: 20.02.12])
• 13. Dzieła J. A. Komenskiego o charakterze słownikowym i encyklopedycznym: Dvéře jazyků otevřené, Poklad jazyka českého, Slovník české řeči i Slovník pansofických definic. Niezwykle cenionym dziełem „nauczyciela narodów” stał się Orbis sensualium pictus [Świat malowany rzeczy widocznych i pod zmysły podpadających] (1658), tłumaczony na wiele języków nowocześnie ilustrowany słownik i jednocześnie elementarz. (Novák J. V.: Jan Amos Komenský, jeho život a spisy, Praha 1932, s. 129-168; Kalista Z.: Čechové, kteří tvořili dějiny světa, 3. vyd., Praha 2009, s. 198.).
• 14. J. Jungmann traktował takie dzieło jako podstawę nowoczesnej edukacji, a ideę jego powstania upatrywał w kolektywnej pracy zespołu specjalistów, naukowców-ekspertów. Jednak nie widział on potrzeby stworzenia od podstaw w pełni nowego i oryginalnego słownika, lecz czeską kompilację niemieckiego leksykonu, którego autorem był C. F. Funke.
• 15. F. Palacký wystąpił z inicjatywą wydania czeskiego słownika naukowego do hr. Karola Chotka, najwyższego burgrabiego Królestwa Czeskiego. Pomysł F. Palackiego zakładał 5- lub 6-tomową encyklopedię uniwersalną wzorowaną na niemieckich wydawnictwach Brockhausa, jednak w pracach jej redakcji i wydaniu mieli wziąć udział czescy naukowcy, publicyści, twórcy kultury i sztuki, poza tym encyklopedia miała być adresowana do inteligencji i młodzieży akademickiej, ale i mieszczaństwa czeskiego, szczególnym uwzględnieniem elit z Moraw i Słowacji. Jednocześnie z powyższym pomysłem F. Palacký przedstawił w r. 1829 jego ideową koncepcję, którą sformułował w artykule pt. První ná­vrh o slovníku naučném. Czeska encyklopedia — według F. Palackiego — powinna być przeznaczona dla „narodu czesko-słowiańskiego” o dwóch wyznaniach w jednym wielkim organizmie państwowym; z rozwojem wykształcenia szerokich mas społecznych powinien iść w parze także rozwój języka czeskiego, aby osiągnął on taki poziom, by potrafił doskonale opisać i oddać wyniki badań naukowych wszystkich dziedzin naukowych. Docelowo encyklopedia powinna się ukazywać regularnie w zeszytach (stanowiących kolejne tomy) i być dystrybuowana na zasadzie przystępnej prenumeraty, którą zajmowali by się powszechnie szanowani i godni zaufania obywatele, odpowiedzialni także za jej reklamę przedsięwzięcia i oczywiście zbyt.
• 16. Jednak mimo kilku publikacji w latach 1833-35, w czasopismach „Květy” i „Musejník” dotyczących tworzenia słownika (w tym prezentacja przykładowych haseł) z planów tych nic nie wyszło, gdyż inicjatorzy podjęli inne „bardziej” pilne zadania, a cały dotychczasowy majątek i dorobek komisji redakcyjnej (biblioteka i zredagowane materiały) został przekazany do Macierzy Czeskiej, która zdeponowała te zasoby z nowopowstającym Muzeum Narodowym [Národní muzeum] w Pradze. Następnie zostały one tanio odkupione od MN przez księgarza I. L. Kobera.
• 17. T. Masaryk samodzielnie opracował hasłowe teksty dotyczące filozofii i logiki oraz psychologii i socjologii. Niestety późniejszy prezydent Czechosłowacji przerwał swą pracę przy Słowniku i w redakcji, gdy bardzo aktywnie zaangażował się w naukowych i prawnych sporach wokół dwóch kontrowersyjnych tekstów owej doby, „staroczeskich” falsyfikatów — Rękopisu Królowodworskiego i Rękopisu Zielonogórskiego [Královédvorský rukopis, Zelenohorský rukopis].
• 18. Z redakcją OSN aktywnie współpracowało 1.086 ekspertów, wybitnych czeskich postaci ze świata nauki i techniki oraz innych dziedzin. Pełną odpowiedzialność prawną i ryzyko finansowe tego przedsięwzięcia wydawniczego przyjął na siebie J. Otto, inwestując w ów projekt ponad 40.000 ówczesnych złotych, nie angażował się on jednak w wewnętrzne podziały i konflikty członków redakcji, zwracał jednak szczególną uwagę na rzetelność merytoryczną i jakość formalno-edytorską Słownika.
• 19. Pierwszy tom encyklopedii pojawił się na ladach księgarskich Królestwa Czeskiego (i nie tylko) w dniu 22.01.1888, a kolejne księgi wydawano regularnie w tempie jak na owe czasy imponującym co 8 lub 9 miesięcy — mówiąc inaczej, przez prawie 20 lat co roku ukazywało się półtora kolejnego tomu.
• 20. Badania statystyczne podają zaskakujące liczby dotyczących OSN: tomy obejmują 27.789 stron tekstu, na których pojawiło się prawie 186.000 haseł, 4.888 ilustracji i 479 specjalnych kart-załączników.
• 21. Idea twórców OSN zakładała, że nie będzie to wydawnictwo luksusowe, przeznaczone dla bogatszego kręgu odbiorców; pierwszy tom Słownika kosztował 36 grajcarów.
• 22. Nowa encyklopedia powinna być mniejsza objętościowo od RSN i OSN oraz miała większy nacisk położyć na specyficzne zagadnienia czeskie i słowackie oraz słowiańskie, jak również kraje sąsiednie Czechosłowacji. Informacje miały być w niej podawane w „telegraficznym skrócie”, historia bazować na ważniejszych datach historii powszechnej i czesko-słowackiej.
• 23. Każdy tom liczył sobie średnio około 1.100 stron, a objętość kompletnego dzieła to z grubsza 100.000 haseł, zawartych na 7.762 dwukolumnowych stronach.
• 24. Słownik pojawiał się w wersji broszurowej formatu 17x34 cm; na 2132 stronach zawarto ok. 100.000 haseł, definicji i odsyłaczy. Dzieło to przekazywało wiedzę w sposób dość „skompresowany”, gdyż często korzystano z licznych skrótów, wykazanych na końcu kolejnych zeszytów, gdzie nie brak także transkrypcji wyrazów obcych. Przez swoją zamierzoną prostotę i wiele atrakcyjnych i praktycznych dla zwykłego użytkownika informacji (np. zdrowie i higiena, porady medyczne) był dość popularnym wówczas kompendium wiedzy. Był to słownik postępowy i nowoczesny pod względem naukowym i społecznym (zwłaszcza aktualne problemy i zagrożenia polityczno-społeczne), ceniony za obiektywizm, bezstronność (problematyka religijna) i rzetelność informacyjną oraz optymalny dobór haseł. Cel ten został osiągnięty dzięki zaangażowaniu i pracy pluralistycznego zespołu redakcyjnego pod przewodnictwem Františka A. Šídla, w skład którego wchodziło 71 specjalistów z terenu całej ówczesnej Czechosłowacji.
• 25. Nie był to słownik ceniony przez użytkowników mimo swej sporej wartości naukowo-informacyjnej, ponieważ słabym punktem tej publikacji były nieaktualne w chwili powstania dane liczbowe dot. innych państw, gdyż — jak informuje notka w I tomie suplementów — redaktorzy nie dysponowali wówczas najnowszymi statystykami. Trzeci tom suplementowy zawiera wykaz autorów/redaktorów haseł i źródeł danych, wśród których są czechosłowackie urzędy, placówki dyplomatyczne innych państw i tajemniczy Instytut Bibliograficzny z Lipska. Godny uwagi wydaje się zawarty również w tym tomie Slovník pseudonymů a kryptonymů v Československé literatuře [Słownik pseudonimów i kryptonimów w czechosłowackiej literaturze], którego autorem jest wspomniany redaktor A. Dolenský. Co ciekawe z językowego punktu widzenia, w słowniku tym zastosowano najnowsze, wprowadzone w r. 1926 zasady ortografii czeskiej, w wyniku czego niektóre hasła pochodzące z języków obcych posiadają kilka form czeskiego zapisu, co różni ten słownik od innych mu współczesnych i stanowi o jego oryginalności.
• 26. Ta encyklopedia została opracowana jako zbiór uporządkowanych alfabetycznie artykułów i pogrupowana do poszczególnych dziedzin nauki, techniki, kultury i sztuki. Publikacja cieszyła się dużą popularnością i nie mogło jej zabraknąć w bibliotekach szkolnych.
• 27. Redaktorem naczelnym [šéfredaktor] został prof. UK Bohumil Němec, a kierownikiem redakcji Jaroslav Kolářík, za stronę graficzną odpowiadał Karel Svolinský. W tym wydaniu większość haseł była nowa, zaś niewiele tekstów z wersji pierwotnej opracowano na nowo, poprawiono lub uzupełniono. Oprócz uzupełnień faktograficznych uwzględniał szczegółowo rozwój wypadków historycznych od I wojny światowej do końca lat 30. Hasła nowe oznaczone gwiazdką, zaś uzupełnienia do haseł z pierwotnego wydania OSN pozbawione są tego znaku. Encyklopedia jest bogata w czarno-białe i barwne ilustracje.
• 28. Zakaz ponownej redakcji odzyskanych materiałów i ich druku wydał bardzo wpływowy (i kontrowersyjny) naukowiec oraz polityk komunistyczny (i) Zdeněk Nejedlý, dwukrotny minister szkolnictwa Czechosłowacji (1945-46, 1948-53). Zarzucał on dziełu ingerencje niemieckiej cenzury oraz „nieaktualność polityczną“.
• 29. Mimo, że czynniki historyczne i polityczne wpłynęły negatywnie na dokończenie wielkiego projektu Jana Otty, Ottův slovník naučný nové doby obejmuje 8.585 stron druku w 6 tomach (12 części-ksiąg) i zawiera prawie 60.000 haseł.
• 30. Wybór tytułowego patrona słownika — J. A. Komeńskiego, wielkiego „nauczyciela narodów” i twórcy nowoczesnej pedagogiki poglądowej był celowym zabiegiem, gdyż słownik ten, chociaż miał ambicje naukowe, przeznaczony był dla nauczycieli szkół wszystkich szczebli jako źródło wiedzy o wysokim poziomie merytorycznym oraz świetna pomoc dydaktyczna dla uczącej się młodzieży.
• 31. Encyklopedia ta w 4 tomach na 3.648 stronach zawiera 42.472 hasła, każdy z tomów — z wyjątkiem trzeciego — posiada na końcu suplement [dodatky], w jej skład wchodzi 223 kart-załączników, które są bogato ilustrowane.
• 32. Duży nacisk wśród haseł słownika miał być położony na problematykę światowego ruchu komunistycznego, europejskim „krajom demokracji ludowej“ oraz przywódcom i działaczom komunistycznym.
• 33. M.in. Instytut Encyklopedyczny CzAN [Encyklopedický institut ČSAV], Pracownia encyklopedyczna SAN [Encyklopedický kabinet SAV]).
• 34. Redaktorem naukowym tego projektu był Miroslav Štěpánek, dyrektor Instytutu Encyklopedycznego CSAN [Encyklopedický institut ČSAV], w skład redakcji wchodziło 60 leksykografów (w tym 25 wyspecjalizowanych redaktorów), z którymi współpracowało ponad tysiąc autorów i konsultantów zewnętrznych z różnych dziedzin nauki, zazwyczaj eksperci związani z CSAN.
• 35. Przejrzyście zredagowane artykuły hasłowe wzbogacone są przez stanowiące 30% treści: tabele historyczne i statystyczne (zawarte bezpośrednio w tekście), system odsyłaczy przedmiotowych, 11.000 czarno-białych rysunków, schematów i grafów poglądowych oraz 2.000 barwnych ilustracji.
• 36. Sporo tekstów stanowią biogramy historycznych i współczesnych, głównych i pomniejszych działaczy aparatu KPCZ [KSČ] i funkcjonariuszy państwowych, pominięto jednak większość polityków-reformatorów komunistycznych Praskiej Wiosny (1968-70), z wyjątkiem głównych postaci A. Dubčeka, O. Černíka i J. Smrkovského (ich biogramy są bardzo okrojone i odpowiednio skomentowane). Podobne praktyki dotyczyły rosyjskich i radzieckich „postaci kontrowersyjnych i niewygodnych” dla Związku Radzieckiego i całego ruchu komunistycznego (np.: L. Trocki, L. Kameniev, G. Zinoviev, M. Bucharin); mimo ich oficjalnej rehabilitacji brak było informacji, czy byli więzieni i jak zmarli.
• 37. Warto jednak podkreślić dużą rzetelności autorów encyklopedii, gdyż w odróżnieniu od stalinowskich praktyk ówczesnej encyklopedystyki socjalistycznej w MČSE zawarto brakujące wcześniej biogramy wybitnych postaci z czasów przedwojennej i demokratycznej Czechosłowacji (1918-39, 1945-48), sporo uwagi poświęcono przedwojennemu systemowi politycznemu (partyjnemu) Czechosłowacji, działalności czechosłowackiego — ale nie komunistycznego — ruchu oporu oraz czeskim i słowackim bohaterom walczących na zachodnich frontach.
• 38. Wśród współpracowników redacji opracowujących poszczególne hasła byli specjaliści z całych Czech, wielu z nich to pracownicy naukowi z dużym doświadczeniem pedagogicznym. Zawierała prawie 100.000 haseł/artykułów i ponad 8.000 ilustracji, w tym: map, tabel, schematów i grafów.
• 39. Znalazły się tu także „modne” zagadnienia, których wcześniej nie zamieszczano w leksykonach, jak np.: astrologia, ekologia, ezoteryka, politologia, religioznawstwo, sci-fi itp. oraz łatwy dla młodzieży uproszczony zapis fonetyczny realizowany czeskim alfabetem przy hasłach, które w opinii redaktora mogły sprawić kłopot. Ciekawostką jest fakt, że nazwiska wszystkich cudzoziemek zakończone są prefiksem –ová, zgodnie z czeską zasadą přechylování. Równie starannie opracowane są zagadnienia geograficzne, tabele są przejrzyste a podane dane statystyczne, np. liczby mieszkańców państw i miast zawsze opatrzone są datą.
• 40. Pierwotnie planowano 20-tomową encyklopedię o objętości 150.000 haseł, o bogatej szacie graficznej (ok. 20.000 barwnych ilustracji, map, tabel i grafów), jednak w roku 2000 ukazały się tylko pierwsze 3 tomy, poczym publikację zawieszono w wyniku przekazania — na niezbyt jasnych zasadach — praw jednej ze spółek projektu, co spowodowało bankructwo wydawnictwa i pozostałych udziałowców.
• 41. Należy do spółki Euromedia Group, składowej medialnego koncernu Bertelsman.
• 42. Opracowywał ją zespół prawie 500 zagranicznych autorów haseł i konsultantów naukowych oraz 350 czeskich; w skład zespołu redakcyjnego wchodzili: A. Kočí (kierownik projektu), J. Jůzlová (redaktor naczelny), J. Čermák (kierownik zespołu autorskiego), J. Chlebounová (redaktor graficzny) i M. Páral (redaktor wersji elektronicznej). Leksykon ten liczy 7.000 stron, na których zawarto 150.000 haseł, 20.000 ilustracji, map oraz zdjęć, schematów i grafów, które są optymalnie skorelowane z tekstami artykułów hasłowych. Hasła wzbogacone są w prawie 130.000 odsyłaczy przedmiotowych wewnętrznych oraz 2.000 odsyłaczy (adresów) internetowych.
• 43. Pewną usterką jest cezura czasowa — dla wielu haseł „granicą” jest r. 1945 lub 1948, zaś w wypadku współczesnych haseł kulturowych lata 60., 70. i 80 są pomijane lub traktowane bardzo wybiórczo. Do godnych odnotowania plusów należy rzetelna prezentacja najważniejszych światowych firm i koncernów (w tym większość niemieckich), z danymi statystycznymi (np. profil i wartość produkcji, obroty, liczba pracowników itp.). Niestety zauważalny jest pewien negatywny trend doboru biogramów postaci zagranicznych — dominują tu osoby z niemieckiego kręgu kulturowego i reprezentujące zazwyczaj dziedziny nauk humanistycznych, zaś wśród haseł geograficznych i krajoznawczych gros stanowią teksty dotyczące wielkich i małych miejscowości w Niemczech, co wyraźnie zaburza proporcje w czeskiej — było nie było — encyklopedii. Warto wspomnieć też o bogatej reprezentacji haseł będących łacińskimi sentencjami i cytatami tłumaczonymi na czeski, co stanowi novum we współczesnych czeskich encyklopediach, jednak brak tu jest haseł w odwrotnym układzie — czeskie przysłowie czy sentencja i jej „wyjściowy” łaciński ekwiwalent.
• 44. Encyklopedia Universum zdobyła „Nagrodę jury za wybitne dzieło encyklopedyczne” w konkursie Slovník roku 2001 organizowanym przez Stowarzyszenie Tłumaczy.
• 45. Objętość: 3.200 stron, 80.000 haseł oraz 9.000 barwnych ilustracji, map, grafów i tabelek.
• 46. Objętość: 1.250 stron, 35.000 haseł, 4.270 ilustracji, tabel i map satelitarnych.
• 47. Objętość: 1.300 stron, 4.000 haseł, 3.500 ilustracji itp.
• 48. Objętość: 135.000 haseł, 10.000 barwnych ilustracji wysokiej rozdzielczości, 350 nagrań audio i video, odsyłacze internetowe i wszechstronna wyszukiwarka haseł i tematów.
• 49. Na 512 stronach znajdziemy w niej aż 8.000 haseł, które zawierają alfabetycznie uporządkowane biogramy wybitnych czeskich postaci, jak również kompleksowe hasła dotyczące prawie 2.000 miast i gmin z Czech, Moraw i Śląska. Całość zdobi ponad 2.500 ilustracji i zdjęć, map przeglądowych. Zawarto w niej również kalendarium-przegląd czeskich dziejów i wydarzeń społecznych. Ciekawym zabiegiem wydaje się zamieszczenie 35 rozdziałów tematycznych w porządku alfabetycznym, mówiących o charakterystycznych czeskich realiach i dorobku kulturowo-cywilizacyjnym oraz poszczególnych regionach kraju. Czeskie tytuły kolejnych rozdziałów tematycznych: architektura, Česká republika, dějiny, divadlo, film, hrady a zámky, hudba, Jihočeský kraj, Jihomoravský kraj, Karel IV., Karlovarský kraj, Královéhradecký kraj, Liberecký kraj, literatura, malířství a sochařství, Morava, Moravskoslezský kraj, noviny a novinářství, ochrana přírody, Olomoucký, památky UNESCO, Pardubický kraj, pivo a pivovarnictví, Plzeňský kraj, Praha, pravěk, rostlinstvo, sklo, sport, Středočeský kraj, Ústecký kraj, Vysočina (kraj), Zlínský kraj, zoologické a botanické zahrady, zvířena.
• 50. Od września 2004 r. pojawiło się na stałe czeskie logo z napisem.
• 51. Codziennie przybywa jej średnio ponad sto nowych haseł, grono stałych edytorów, którzy kontrolują i weryfikują zamieszczone tam hasła, liczy prawie 1000 osób (rekordzistą wśród nich jest A. Vítek z CzAN). Internetowy portal www.cs.wikipedia.org pod względem ilości artykułów zajmuje 18. miejsce na 287 istniejących wersji językowych (na pierwszym miejscu znajduje się Wikipedia angielska z liczbą ok. 4.400.000 haseł). Liczba jej zarejestrowanych użytkowników osiągnęła już prawie liczbę 243.000.
• 52. Kierownikiem i naczelną redaktorką projektu jest Anna Prociková, a przewodniczącym Rady Redakcyjnej Štefan Luby.
• 53. Od 2004 r. pojawiło się na stałe słowackie logo z napisem.
• 54. Chronologia kolejnych tomów — tom I: А–Д (1895), t. II: Е–К (1897), t. III: Л–О (1899), t. IV: П (1901), t. V: Р–Я (1904) i Допълнения [Suplement] (1908).
• 55. Тom 1. (1899); t. 2. (1905) i t. 3. (1907).
• 56. Wzruszającą ciekawostką jest fakt, że wydawca sprzedał swój dom, aby wydrukować wspomniany słownik, a wydając tom trzeci — zastawił własną emeryturę.