Ранното женско монашество в Европа (християнска женска просопография)

 

Доц. д-р Румен Живков Бояджиев

 

 

Анотация

 

Предложената дисциплина е свободно избираема (30 ч.) Тя има за цел да запълни една слабо изследвана “ниша” в нашата историческа наука – темата за женското монашество и ролята му в средновековния социум. В условията на един тотално мъжки свят на късната античност и средновековието, проследяването на ролята на жената в църковната институция е най-малкото интригуващо.

Към началото на четвъртото столетие Евсевий от Цезарея († ок.339) при заниманията си в името на църковната доктрина достига до формулировката на две форми на християнско битие. Едната се води по природните закони, благославя както брака, така и потомството, собствеността; тя се подчинява по-скоро на законите и на моралните норми на социалния живот, приветства достойното препитание, следването освен на божите, но и на светските закони. Индивидите, които тръгват по втория път, обитават тази, нашата земя, само телом, като душата им е в готовност да отлети към небесните селения във всеки един момент. Присъщи са им вярата, набожността, благите слова и чистите дела, т.е. истинската чистота – това е безупречния богоподобен живот на аскета (в частност на жената аскет). Следователно, за да се приближим до феномена на монашеството, който възниква по ред причини закономерно през последните десетилетия на III в. и се разпространява лавинообразно през IV в., нужно е да отделим още някои характеристики на аскетичния идеал. На първо място като морален критерий, безусловно, било издигнато безбрачието (целибат, от лат. caelibatus), което съблюдавали т.нар. “девственици” и “вдовици”, които се радвали на всеобщо почитание. За разлика от някои други култове, християнската аскеза съблюдава строго идеала за абсолютното въздържание и изолиране от социума (или от определени негови страни). Християнската духовност придава голямо значение на идеята за греха и на съществуването на греховната човешка природа (презумпцията за първородния грях). Също така за християнската религиозна култура и за аскетическите й начала от първостепенна роля са послушанието и молитвата – оттук и доктрината за послушанието.

Когато тази на пръв поглед „разпръсната” проблематика се разгледа в хронологично в цялост, се получава богата и наситена картина на женското християнство през столетията. Интерес представлява и съвременният поглед върху някои нови „изследвания за жените” – цял клон в западната медиевистика.

 

Форми и методи на оценяване:

Подготовка на реферат (в края), както и системна работа с библиографии, мултимедия и с интернет ресурси.

 

Лекционен курс

 

Тема №

Наименование на темата

Хорариум

1

От “светата жена” на късната античност към жената монахиня (Феноменология на женското монашество през ранните векове)

2 часа лекции

2.

Двата християнски пътя: римското семейство и жените “clarissimae

2

3.

Feminae clarissimae eruditae” и личното благосъстояние – два от факторите за успеха на ранното женско монашество (общ поглед)

2

4.

Разпространението на християнството сред жените по времето „константиновата епоха”

2

5.

Ранното италийско женско монашество и палестинската “връзка”

2

6.

Ред и организация на женските монашески прото-манастири в Йерусалим и Витлеем – молитва, бит и прехрана

2

7.

Мъжката “диря” в латинската женска християнска общност: Йероним, Руфин, Августин, римските епископи и др.

2

8.

Prosopographia feminarum christianarum (общ преглед на ранните християнски векове)

2

9.

Женското монашество през “тъмните векове” и в по-ново време

2

10.

Социален статус на жената на Изток – във Византия и жената – монахиня

2

11.

„Скритата история” на жените в рамките на църковната структура. Мястото на жената – християнка в църковната йерархия: истини и заблуди

2

12.

”Класически” манастирски правила и монашеските типици на Балканите

2

13.

Произход и ранна история на „двойните манастири”

2

14.

Жената монахиня по нашите земи (исторически преглед)

2

15.

Развитие на историческото изследване за жените (Womens History, Womens Studies, Historische Frauenforschung …)

2

 

 

 

Литература:

 

ЛИТЕРАТУРА НА КИРИЛИЦА:

 

БОЯДЖИЕВ, Р. Женското монашество от ранните векове на християнството и “историческото изследване за жените” в светлината на някои съвременни чуждоезични трудове. – В: Годишник на Софийския университет “Св. Климент Охридски”. Център за славяно-византийски проучвания “Иван Дуйчев”, Т. 93 (12), 2003. София, 2005, с. 331 – 336.

БОЯДЖИЕВ, Р. Идеалът за източната аскеза в пустинята и съдбите на три римски аристократки от втората половина на IV и началото на V в.: Паула, Мелания Старша и Мелания Младша. – В: Образ и Слово. Εικόνα και Λόγος. Юбилеен сборник по случай 60 годишнината на проф. Аксиния Джурова. София, 2004, с. 89 – 101.

БРАУН, П. Светът на късната античност /150 – 750 г. сл. Хр./. София, 1999 /BRAUN, P. The World of Late Antiquity. London, 1971/.

БРАУН, П. Тялото и обществото. Мъжете, жените и сексуалното самоотричане през ранното християнство. София, 2003.

ЗЛАТКОВА, Ю. Св. Макрина и зараждането на женското монашество в Мала Азия през IV в. – В: Civitas Divino-Humana /In Honorem Annorum LX Georgii Bakalov/. София, 2004, с. 253 – 260.

НИКОЛОВА, Бистра. Монашество, манастири и манастирски живот в Средновековна България, т. 1 Манастири, т. 2 Монаси. София, 2010.

СИДОРОВ, А. И. Древнехристианский аскетизм и зарождение монашества. Москва, 1998.

СИМЕОНОВА, Л. Християнизацията на България и проблемът за мястото на жената и брака. – В: Общото и специфичното в балканските култури до края на XIX в. /Сборник в чест на 70-годишнината на проф. Василка Тъпкова-Заимова/. София, 1999, с., 46 – 61.

 

ЛИТЕРАТУРА НА ЛАТИНИЦА:

 

ACHTELSTETTER, K. The Manly Woman. Woman and Ascetism in the Fourth and Fifth Century. University of Kent at Canterbury, 1986.

AFFELDT, W. (Hrsg.). Frauen in Spätantike und Frühmittelalter. Lebensbedingungen – Lebensnormen – Lebensformen. Sigmaringen, 1990.

Affeldt, W.; A. Kuhn (Hrsg.). Frauen in der Geschichte, VII. Interdisziplinäre Studien zur Geschichte der Frauen im Frühmittelalter: Methoden - Probleme - Ergebnisse [Geschichtsdidaktik: Studien, Materialien, Band 39 (Hrsg. v. Klaus Bergmann u.a.)]. Düsseldorf, 1986.

Affeldt, W.; C. NOLTE. Frauen in Frühmittelalter /Eine ausgewählte, kommentierte Bibliographie/. Frankfurt am Main, 1990.

ALBRECHT, R. Das Leben der heiligen Makrina auf dem Hintergrund der Thekla – Traditionen. Studien zu den Ursprüngen des weiblichen Mönchtums im 4. Jahrhundert in Kleinasien [FKDG, 38]. Göttingen, 1986.

ANSORGE, D. Der Diakonat der Frau. Zum gegenwärtigen Forschungsstand. – In: BERGER, T.; A. Gerhards (Hrsg). Liturgie und Frauenfrage. Ein Beitrag zur Frauenforschung aus liturgiewissenschaftlicher Sicht [PiLi. 6]. St. Ottilien, 1990, S. 31 – 65.

ARTS, M. Het dubbelkloster Dikninge. Assen, 1945.

BACHT, H. Antonius und Pachomius. Von der Anachorese zum Cönobitentum. – In: BACHT, H. Mönchtum und Kirche. Eine Studie zur Spiritualität des Pachomius. – In: BADILITA, C. Figures et biographies de femmes aux IVe et Ve siècle. – In: Giovanni Crisostomo. Oriente e Occidente tra IV e V secolo. XXIII incontro di studiosi dell’Antichita cristiana. Augustinianum 6 - 8 maggio 2004, Roma [Studia Ephemeridis Augustinianum, 93], Roma (Institutum patristicum Augustinianum), 2005, p. 627 – 648.

BAILEY, D. S. The Man-Woman Relation in Christian Thought. London, 1959.

BAKER, D. (Hrsg.). Medieval Women, Ed. in Honor of Rosalind M. T. Hill [SCH Subsidia, 1]. Oxford, 1978.

BALSDON, J. P. V. Dacre. Roman Women. Their History and Habits. London, 1974, 1983.

BALTRUSCH-SCHNEIDER, Dagmar. Klosterleben als alternative Lebensform zur Ehe? – In: GOETZ, H.-W. (Hrsg.). Weibliche Lebensgestaltung im frühen Mittelalter. Köln / Weimar, 1991.

BATESON, M. Origin and Early History of Double Monasteries. – In: TRHS N.S. 13 (1899), p. 137 – 198.

BAUS, K. (u.a.). Die Reichskirche nach Konstantin dem Großen. Die Kirche in Ost und West von Chalkedon bis zum Frühmittelalter (451 - 700). – In: HbKG II 2 (1975).

BEAUCAMP, J. Le statut de la femme à Byzance (4e – 7e siècle), T. I (Le droit impérial); II (Les pratiques sociales). Paris, 1990, 1992.

BEHLMER, H. The Recovery of the Coptic Sources for the Study of Women and Gender in late Antiquity. – In: Or. 73 (2004), p. 255 – 269.

BERGER, T.; Al. GERHARDS (Hrsg.). Liturgie und Frauenfrage. Ein Beitrag zur Frauenforschung aus liturgiewissenschaftlicher Sicht [PiLi. 6]. St. Ottilien, 1990.

BESSE, J. M. Abbesse. – In: DACL, I/1, 42.

BJERRE-ASPEGREN, K. The Male Woman. A Feminine Ideal in the Early Church [Uppsala Women’s Studies; A. Women in Religion, 4]. Stockholm / Uppsala, 1990.

BIARNE, J. La vie quotidienne des moines en Occident du IVe au VIe siècle. – In: CCist. 49 n°1 (1987), p. 3 – 19.

BIRAGHI, L. Leben der heiligen römisch-mailändischen Jungfrau Marcellina, Schwester des heiligen Ambrosius. Kempten, 1880.

BITEL, L. M. Women’s Monastic Enclosures in Early Ireland: A Study of Female Spirituality and Male Monastic Mentalities. – In: JMH 12 (1986), p. 15 – 36.

BOSWELL, J. Christianity, Social Tolerance, and Homosexuality. Gay People in Western Europe from the Beginning of the Christian Era to the Fourteenth Century. Chicago / London, 1980.

BOUYER, L. Frau und Kirche. Einsiedeln, 1977.

BRAUN, W. Die Frau in der alten Kirche. Berlin, 1919.

BREMMER, J. Why did Early Christianity attract Upper-class Women? – In: A. BASTIAENSEN, etc. (Ed.). Fructus Centesimus /Mélanges offerts à Gerard Bartelink/, [InstrPatr., XIX]. Steenbrugis, in Abbatia S. Petri, 1989, p. 37 - 47.

BRENK, B. The Christianization of the Late Roman World. Cities, Churches, Synagogues, Palaces, Private Houses and Monasteries in the Early Christian Period. London, 2002.

BRENK, B. Die Christianisierung der spätrömischen Welt. Stadt, Land, Haus, Kirche und Kloster in frühchristlicher Zeit [Spätantike - Frühes Christentum - Byzanz. Kunst im ersten Jahrtausend. Reihe B: Studien und Perspektiven, 10]. Wiesbaden, 2003.

BRANDS, G.; H.-G. SEVERIN (Hrsg.). Die spätantike Stadt und ihre Christianisierung. Wiesbaden, 2003, S. 85 – 95.

BROCK, Seb.; S. HARVEY. Holy Women of the Syrian Orient. Berkeley /L.A./, 1987.

BROWN, P. The Body and Society. Men, Women and Sexual Renunciation in Early Christianity [Lectures on the History of Religions, New Series, 13]. N.Y., 1988.

BROWN, P. The Notion of Virginity in the Early Church. – In: McGINN, B.; J. MEYENDORFF; J. LECLERCQ (Eds.). Christian Spirituality [World Spirituality, 16]. N.Y., 1987, p. 427 – 443.

BRUBAKER, L. The Age of Justinian: Gender and Society. – In: MAAS, M. (Ed.). The Cambridge Companion to the Age of Justinian. Cambridge, 2005.

BÜCHER, K. Die Frauenfrage im Mittelalter. Tübingen, 1882, 1910.

CANDIDO, L. di. La donna nel monachesimo. Storia e interpretazione. – In: Serv. 9, Vicenza, 1975.

CANTARELLA, E. Pandora’s Daughters. The Role and Status of Women in Greek and Roman Antiquity. Baltimore / London, 1987.

CASTELLI, E. Virginity and its Meaning for Women’s Sexuality in Early Christianity. – In: JFSR 2 (1986), p. 61 – 88.

CHARANIS, P. The Monk as an Element of Byzantine Society. – In: DOP 25 (1971), p. 61 – 84.

CHASTAGNOL, A. Les femmes dans l’ordre sénatorial: titulature et rang social à Rome. – In: RevH, 103e année, Tome CCLXII (1979), p. 3 - 28.

CHEYNET, J.-C. Le rôle des femmes de l’aristocratie d’après leurs sceaux. – В: Новое в византийской сфрагистике. Международная научная конференция, посвященная юбилею В. С. Шандровской. Тезисы докладов. Санкт Петерсбург (Издательство Государственного Эрмитажа), 2002, с. 32.

CHRIST, K. Mittelalterliche Bibliotheksordnungen für Frauenklöster. – In: ZbfB 59 (1942), S. 1 – 29.

CHRYSSAVGIS, J. In the Heart of the Desert. The Spirituality of the desert Fathers and Mothers [Treasures of the World’s religion]. Darmstadt, 1981 (1970), S. 293 – 306.

CLARK, E. A. “Humble Leadership”: A Conflict of Values in Early Female Monasticism. – In: Byzantine Studies Conference. Washington (DC), 1975, p. 1 ff.

CLARK, E. Devil’s Gateway and Bride of Christ: Women in the Early Christian World. – In: Ascetic Piety and Women’s Faith. Essays on Late Antique Christianity [StWR, 20]. Lewiston / Queenston, 1986, p. 23 – 60.

CLARK, E. The Life of Melania the Younger. Introduction, Translation, and Commentary [StWR, 14]. N.Y. / Toronto, 1984.

CLARK, G. Women in Late Antiquity. Pagan and Christian Life-Styles. Oxford, 1993.

CLARK, G. Body and Gender, Soul and Reason in Late Antiquity [VarCollStS., 978]. Bristol, 2011.

CLOKE, G. “This Female Man of God”. Women and spiritual Power in the Patristic Age, A.D. 350 – 450. London / N.Y., 1995.

CONNOR, C. L. Women of Byzantium. New Haven (CT), 2004 /представлява принос към ролята и сатуса на жените във византийското общество между IV и XIV в./.

COOPER, K. Insinuations of Womanly Influence. An Aspect of the Christianization of the Roman Aristocracy. – In: JRS 82 (1992), p. 150 – 164.

COOPER, K. The Virgin and the Bride. Idealized Womanhood in Late Antiquity. London, 1996, p. 68 – 115.

DANIÉLOU, J. The Ministry of Women in the Early Church. London, 1961.

DAUTZENBERG, Ger. (Hrsg.). Die Frau im Urchristentum [QD, 95]. Freiburg im Breisgau, 1983.

DAVIES, J. G. Deacons, Deaconesses and the Minor Orders in the Patristic Period. – In: JEH 14 (1963), p. 1 – 15.

DAVIS, St. J. The Cult of Saint Thecla: A Tradition of Women’s Piety in Late Antiquity [Oxford Early Christian Studies]. Oxford, 2001.

DEEN, E. Great Women of the Christian Faith. N.Y. / Hagestown / San Francisco / London, 1976.

DISSELKAMP, Gab. “Christiani Senatus Lumina”. Zum Anteil römischer Frauen der Oberschicht im 4. und 5. Jahrhundert an der Christianisierung der römischen Senatsaristokratie [Theoph. 34]. Bodenheim, 1997.

DRONKE, P. Women Writers of the Middle Ages. A Critical Study of Texts from Perpetua ( 203) to Marguerite Porete ( 1310). Cambridge, 1984.

DUNBAR, A. B. C. A Dictionary of saintly Women, Vol. 1 – 2. London, 1904 – 1905.

ECKENSTEIN, L. Women under Monasticism. Chapters on Saint-Lore and Convent Life between a.d. 500 and a.d. 1500. Cambridge, 1896; N.Y., 1963.

ELM, K.; M. PARISSE (Hg.). Doppelklöster und andere Formen der Symbiose männlicher und weiblicher Religiosen im Mittelalter. Berlin, 1992.

ELM, S. “Virgins of God”. The Making of Ascetism in Late Antiquity. Oxford, 1994.

ENNEN, E. Frauen im Mittelalter. München, 1984, 1991.

FERRANTE, J. M. The Education of Women in the Middle Ages in Theory, Fact and Fantasy. – In: P. H. LABALME. Beyond Their Sex: Learned Women of the European Past. N.Y., 1980, p. 9 – 42.

FINKE, H. Die Frau im Mittelalter. Kempten, 1913.

FIORENZA, E. S. Word, Spirit, and Power: Women in Early Christian Communities. – In: Women of Spirit (Ed. Ruether, R.; E. McLaughlin). N.Y., 1979.

FÖGEN, Thor. Gender-Specific Communication in Graeco-Roman Antiquity (With a Research Bibliography). – In: HistLing. XXXI:2/3 (2004), p. 199 – 276.

FORTNER, S. A.; A. ROTTLOFF. Auf den Spuren der Kaiserin Helena. Römische Aristokratinnen pilgern ins Heilige Land. Erfurt, 2000.

FRANK, K. S. Frühes Mönchtum im Abendland; I. Lebensformen, II. Lebensgeschichten [Die Bibliothek der Alten Welt, Reihe: Antike und Christentum]. München / Zürich, 1975.

FRANK, K. S. Lehrbuch der Geschichte der Alten Kirche. Paderborn / München / Zürich, 1997.

FRASCHETTI, А. (Еd.). Roman Women. Chicago, 2001.

FREY, L.; M. FREY, J. SCHNEIDER (Ed.). Women in Western European History. A select Chronological, Geographical and Topical Bibliography /from Antiquity to the French Revolution/. Westport (CT), 1982.

GALATARIOTOU, C. Byzantine Women’s Monastic Communities: The Evidence of the Typika. – In: JÖB 38 (1988), p. 262 – 290.

GANSHOF, Fr. L. Le statut de la femme dans la monarchie franque. – In: RecSJB 12 (1962), p. 5 – 58.

GARDNER, J. F. Frauen im antiken Rom. Familie, Alltag, Recht. München, 1995 (ориг. загл.: GARDNER, J. Women in Roman Law and Society. Bloomington (IN), 1986).

GARLAND, L. (Ed.) Byzantine Women. Varieties of Experience, 800 – 1200 [Publications for the Centre for Hellenic Studies, 8]. London, 2006.

GARRIDO, M. S. Ascetismo femenimo en Roma. Estudios sobre San Jerónimo y San Augustín. Cádiz, 1993.

GERSTEL Sh. E. J.; A.-M. TALBOT. Nuns in the Byzantine Countryside. – In: Δελτίο Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, 27 (2006), p. 481 – 490.

GESCHICHTE der Frauen (Hrsg. DUBY, G.; M. PERROT); Bd. 2. Mittelalter (Hrsg. KLAPISCH – ZUBER, Chr.). Frankfurt am Main, 1993.

GILLMANN, F. Weibliche Kleriker nach dem Urteil der Frühscholastik. – In: AKathKR 93 (1913), S. 239 – 253.

GOETZ, H.-W. Frauenbild und weibliche Lebensgestaltung im Fränkischen Reich. – In: GOETZ, H. (Hg.). Weibliche Lebensgestaltung im frühen Mittelalter. Köln / Weimar, 1991, S. 7 – 44.

GOLTZ, E. von. Der Dienst der Frau in der christlichen Kirche. Potsdam, 1914.

GOODWATER, L. Women in Antiquity /An annot. Bibliography/. Metuchen (NJ), 1975.

GRIBOMONT, J. Diaconesse (nel’ antichità cristiana). – In: DIP 3, Sp. 469 – 470.

GRUBBS, J. E. Virgins and Widows, Show-girls and Whores: Late Roman Legislation on Women and Christianity. – In: MATHISEN, R. W. (Ed.). Law, Society and Authority in Late Antiquity. Oxford, 2001, p. 220 - 241.

GRUNDMANN, Her. Die Frauen und die Literatur. Ein Beitrag zur Frage nach der Entstehung des Schrifttums in der Volkssprache. – In: AKuG 26 (1935), S. 129 – 161.

GRYSON, R. Le ministère des femmes dans l’Eglise ancienne (RSSR.H 4). Gembloux, 1972.

GRYSON, R. L’ordination des diaconesses d’après les constitutions apostoliques. – In: MSR 31 (1974), p. 41 – 45.

GUILLAUME, J.-M. Les abbayes de femmes en pays france, des origines à la fin du VIIe siècle. – In: PARISSE, M. (Ed.). Remiremont, l’abbaye et la ville. Actes des journées d’études vosgiennes. Remiremont 17-20 avril 1980. Nancy, 1980, p. 29 – 46.

HAINES-EITZEN, K. “Girls trained in beautiful writing”: Female Scribes in Roman Antiquity and Early Christianity. – In: JECS 6 (1998), p. 629 – 646.

HARDESTY, N. Great Women of Faith. The Strength and Influence of Christian Women. Grand Rapids (MI), 1980.

HARRELL, P. E. Divorce and Remarriage in the Early Church. /A History of Divorce and Remarriage in the Ante-Nicene Church/. Austin (TX), 1967.

HARRINGTON, Chr. Women in a Celtic Church. Ireland 450 – 1150. Oxford, 2002.

HEIDEBRECHT, P.; C. NOLTE. Leben im Kloster: Nonnen und Kanonissen. Geistliche Lebensformen im frühen Mittelater. – In: BECHER, U. A. J.; J. RÜSEN (Hrsg). Weiblichkeit in geschichtlicher Perspektive. Fallstudien zu Reflexionen und Grundproblemen der historischen Frauenforschung. Frankfurt am Main, 1988, S. 79 – 115.

HEIDRICH, I. Besitz und Besitzverfügung verheirateter und verwitweter Frauen im merowingischen Frankenreich. – In: GOETZ, H.-W. (Hrsg). Weibliche Lebensgestaltung im frühen Mittelalter. Köln / Weimar, 1991, S. 119 – 138.

HEINE, S. Frauen der frühen Christenheit /Zur historischen Kritik einer feministischen Theologie/. Göttingen, 1986, 1987.

HEINEKEN, J. Die Anfänge der sächsischen Frauenklöster. Göttingen, 1909.

HERBERT, P.; M. GRISAR (Gesammelt u. herausgegeben v.). Charakterbilder der katholischen Frauenwelt, 3 Bde. Paderborn, 1911 – 1916.

HERRIN, J. Women and the Church in Byzantium. – In: BBAO N.S. 11 (1979), p. 8 – 14.

HERRMANN, B.; G. GRUPE. Empirische Grundlagen zur Rekonstruktion von Lebensbedingungen der Frauen im Mittelalter. – In: Affeldt, W.; A. Kuhn (Hrsg.). Frauen in der Geschichte, VII. Interdisziplinäre Studien zur Geschichte der Frauen im Frühmittelalter: Methoden - Probleme - Ergebnisse [Geschichtsdidaktik: Studien, Materialien, Band 39 (Hrsg. v. Klaus Bergmann u.a.)]. Düsseldorf, 1986, S. 44 – 52.

HEUCLIN, J. Aux origines monastiques de la Gaule du Nord. Ermites et reclus du Ve au XIe siècle. Lille, 1988.

HICKEY, A. E. Women of the Roman Aristocracy as Christian Monastics [Studies in Religion, No. 1; Series Ed. Margaret Miles]. Ann Arbor (MI), 1987 (1983).

HICKEY, A. E. Women of the senatorial Aristocracy of Late Rome as Christian Monastics: A Sociological and Cultural Analysis of Motivation. Ann Arbor (MI), 1986 (1983).

HILPISCH, St. Die Doppelklöster; Entstehung und Organisation [BGAM 15]. Münster, 1928.

HILPISCH, St. Aus frühmittelalterlichen Frauenklöstern [RQS.Suppl., 12]. Düsseldorf, 1926.

HILPISCH, St. Geschichte der Benediktinerinnen [BGL, 3], 1951.

HILPISCH, St. Heilige Jungfrauen. Paderborn, 1940.

HINSON, E. G. Women Biblical Scholars in the Late Fourth Century. The Aventine Circle. – In: StPatr. XXXIII (1997), p. 319 – 324.

HLAWITSCHKA, E. Beobachtungen und Überlegungen zur Konventsstärke im Nonnenkloster Remiremont während des 7.-9. Jahrhunderts. – In: Secundum regulam vivere. Festschrift für P. Norbert Backmund O.Praem.(Hrsg. G. Melville), Windberg, 1978, S. 31 – 39.

HOFMANN, J. Frauen, die die Kirche prägten. Lebensbilder aus den ersten sechs Jahrhunderten [Extemporalia, 16]. St. Ottilien, 1998.

HOFMANN, J. Brückenbauerinnen zwischen Byzanz und dem Westen. Forschungsbericht über den vergessenen Beitrag byzantinischer und westlicher Christinnen der byzantinischen Ära zur Verständigung zwischen ihren Kirchen und Völkern (330 - 1453). – In: OstKSt. 50 (2001), S. 58 – 78.

HOLUM, K. G. Theodosian Empresses. Women and Imperial Dominion in Late Antiquity. Berkeley (CA), 1982.

HOURCADE, J. La femme dans l’église. Étude anthropologique et théologique des ministères féminins. Paris, 1986.

HUBERT, J. Les “cathédrales doubles” de la Gaule. – In: HUBERT, J. Arts et vie sociales de la fin du monde antique au moyen âge. Études d’archéologie et d’histoire. Genf, 1977, p. 97 – 117.

HUNT, Ed. D. Holy Land Pilgrimage in the Later Roman Empire. A.D. 312 – 460. Oxford, 1982.

IDE, Ar. F. Woman as Priest, Bishop and Laity in the early Catholic Church to 440 A.D., Mesquite (TX), 1984.

JENSEN, A. Gottes selbstbewußte Töchter. Frauenemanzipation im frühen Christentum. Freiburg im Br., 1992.

KALSBACH, A. Die altkirchliche Einrichtung der Diakonissen bis zu ihrem Erlöschen [RQS.Suppl., 22]. Freiburg, 1926.

KARRAS, V. A. Female Deacons in the Byzantine Church. – In: ChH 73 (2004), p. 272 – 316.

KARRAS, V. A. The Liturgical Functions of Consecrated Women in the Byzantine Church. – In: ThSt. 66 (2005), p. 96 – 116.

KELLY, S. J. Women, History, and Theory [Women in Culture and Society; Ed. Stimpson, Catharine]. Chicago / London, 1984.

KETSCH, P. Aspekte der rechtlichen und politisch-gesellschaftlichen Situation von Frauen im frühen Mittelalter (500 - 1150). – In: Kuhn, A.; J. Rüsen (Hrsg). Frauen in der Geschichte, II. Fachwissenschaftliche und fachdidaktische Beiträge zur Sozialgeschichte der Frauen vom frühen Mittelalter bis zur Gegenwart. Düsseldorf, 1982, S. 11 – 71.

KETSCH, P.; A. KUHN. Frauen im Mittelalter. Quellen und Materialien. Düsseldorf, Bd. 1 (1983), Bd. 2 (1984).

KLINGSHIRN, W. E. Caesarius’s Monastery for Women in Arles and the Composition and Function of the “Vita Caesarii”. – In: RevBén.100 (1990), p. 441 – 481.

KOCH, H. Virgines Christi. Das Gelübde der gottgeweihten Jungfrauen in den ersten drei Jahrhunderten. – In: TU, 31 (1907), S. 59 – 112.

KORNEMANN, E. Große Frauen des Altertums im Rahmen zweitausendjährigen Weltgeschehens. Leipzig, 1942.

KRAEMER, R. S. Ecstatics and Ascetics: Studies in the Functions of Religious Activities for Women in the Greco-Roman World. Princeton (NJ), 1976.

KRAEMER, R. S. Monastic Jewish Women in Greco-Roman Egypt: Philo Judaeus on the Therapeutrides. – In: Signs 14 (1989), p. 342 – 370.

KRAWIEC, R. S. Shenoute and the women of the White Monastery. Egyptian monasticism in late antiquity. Oxford, 2002.

KRUMEICH, Chr. Hieronymus und die christlichen feminae clarissimae. Bonn, 1993.

KÜNG, H. Die Frau im Christentum. München / Zürich, 2001.

LADURIE, M. le Roy. Femmes au Désert. Témoignages sur la vie érémitique. Paris / Fribourg, 1971.

LAIOU, An. E. Sex, Consent, and Coercion in Byzantium. – In: Consent and Coercion to Sex and Marriage in Ancient and Medieval Societes (Ed.: Laiou, A.). Dumbarton Oaks Research Library and Collection. Washington (DC), 1993, p. 109 – 221.

LAIOU, A. E. Nunneries and their Foundresses. – In: Byzantine Studies Conference. Washington (DC), 1975, p. 3 ff.

LAIOU, A. E. Observations on the Life and Ideology of Byzantine Women. – In: ByzF 9 (1985), p. 59 – 102.

LAIOU, A. E. The Role of Women in Byzantine Society. – In: JÖB 31,1 (1981), S. 233 – 260.

LaPORTE, J.-P. The Role of Women in early Christianity [Studies in Women and Religion, Vol. VII]. N.Y. / Toronto, 1982.

LAURAIN, P. De l’intervention de laïques, des diacres et des abbesses dans l’administration de la pénitence. Paris, 1897.

LECLERCQ, H. Femme – In: DACL 5, 1 (1922), Sp. 1300 – 1353.

LECLERCQ, J. Medieval Feminin Monasticism: Reality versus Romantic Images. – In: Benedictus. Studies in Honour of St. Benedict of Nursia /CistS 67, Berryville (VA)/, 1981, p. 53 – 70.

LEHMANN, A. Le rôle de la femme dans l’histoire de France au moyen âge. Paris, 1952.

LEHRMANN, S. The Education of Women in the Middle Ages. – In: RADCLIFF-UMSTEAD, D. (Ed.). The Roles and Images of Women in the Middle Ages and Renaissance [Publications on the Middle Ages and Renaissance, 3]. Pittsburg (CA), 1975, p. 133 – 144.

LIFSHITZ, Fel. Des femmes missionaires: L’exemple de la Gaule Franque. – In: RevHE 83 (1988), p. 5 – 33.

LINDGREN, U. Wege der historischen Frauenforschung. – In: HJb 109 (1989) S. 211 – 219.

LORENZ, R. Die Anfänge des abendländischen Mönchtums im 4. Jahrhundert. – In: ZKG 77 (1966), S. 1 – 61.

LORENZ, R. Das vierte bis sechste Jahrhundert (Westen). – In: Schmidt, K.; E. Wolf (Hrsg.). Die Kirche in ihrer Geschichte, Bd. I, Lieferung C 1. Göttingen, 1970.

LORENZ, R. Das vierte bis fünfte Jahrhundert (Osten), Bd. I, C 2. Göttingen, 1972.

LUCAS, An. M. Women in the Middle Ages. Marriage and Letters. Brighton / Sussex, 1983.

LUDWIG, A. Weibliche Kleriker in der altchristlichen und frühmittelalterlichen Kirche. – In: ThPM 20 (1910), S. 548 – 577; 609 – 617.

LYNCH, J. H. Baptismal Sponsorship and Monks and Nuns, 500 – 1000. – In: ABenR 31 (1980), p. 108 – 129.

MADIGAN, K.; C. OSIEK (Ed. and trans.). Ordained Women in the early Church. A documentary History. Baltimore (MD), 2005.

MALONE, M. T. Christian Attitudes towards Women in the Fourth Century: Background and new Directions. Toronto, 1971.

MARKMANN, H.-J. Frauenleben im Mittelalter. Frankfurt am Main, 1993.

MARTIMORT, Aimé G. Les diaconesses. Essai historique [ELit. Subs., 24]. Roma, 1982.

MATTIOLI, U. ̉Ασϑένεια e νδρεία. Aspetti della femminilità nella letteratura classica, biblica e cristiana antica [Universita degli Studi di Parma; Istituto di lingua e letteratura latina, 9]. Roma, 1983.

MAYO, H. Three Merovingian Rules for Nuns. A Thesis (Harvard University), 2 Vols. Cambridge (MA), 1974.

McKITTERICK, Ros. Frauen und Schriftlichkeit im Frühmittelalter. – In: GOETZ, H.-W. (Hrsg.). Weibliche Lebensgestaltung im frühen Mittelalter. Köln / Weimar, 1991, S. 65 – 118.

Van der MEER, H. Priestertum der Frau? Eine theologiegeschichtliche Untersuchung [QD, 42]. Freiburg im Br., 1969.

METZ, R. Les conditions juridiques de la consécration des vierges dans la liturgie latine des origines a nos jours. – In: RDC 1 (1951), p. 261 – 280.

METZ, R. La consécration des vierges dans l’église romaine. Étude d’histoire de la liturgie [BIDC, 4]. Paris, 1954.

METZ, R. Les vierges chrétiennes en Gaule au IVe siècle. – In: Saint Martin et son temps. Mémorial du XVIe centenaire des débuts du monachisme en Gaule 361 – 1961 [StAns. 46, 1961], p. 109 – 132.

METZ, R. (Ed.). La femme et l’enfant dans le droit canonique médièval. London, 1985.

MEYN von WESTENHOLZ, El. Frauenbildung im Mittelalter [Quellenhefte zum Frauenleben in der Geschichte, 9a]. Berlin, 1930.

MILITELLO, C. Donna e Chiesa. La testimonianza di Giovanni Crisostomo. Palermo, 1985.

MILLER, P. C. Women in Early Christianity. Translations from Greek Texts. Washington (DC), 2005.

MIRRI, Luc. Girolamo e l’ascesi femminile. Dialogo spirituale e santità. – In: Giancarla Matteuzzi (Ed.). La relazione uomo-donna in una prospettiva spirituale. Un percorso storico. Bologna, 2000, p. 13 – 23.

MORRIS, J. The Lady was a Bishop. The Hidden History of Women with Clerical Ordination and the Jurisdiction of Bishops. N.Y. / London, 1973.

NOLTE, Cor. Klosterleben von Frauen in der frühen Merowingerzeit. Überlegungen zur Regula ad virgines des Caesarius von Arles. – In: Affeldt, W.; A. Kuhn (Hrsg.). Frauen in der Geschichte, VII. Interdisziplinäre Studien zur Geschichte der Frauen im Frühmittelalter: Methoden - Probleme - Ergebnisse [Geschichtsdidaktik: Studien, Materialien, Band 39 (Hrsg. v. Klaus Bergmann u.a.)]. Düsseldorf, 1986, S. 257 – 271.

OPITZ, Cl. Der “andere Blick” der Frauen in der Geschichte. Überlegungen zur Analyse- und Darstellungsmethoden feministischer Geschichtsforschung. – In: BFemThPr. 11 (1984), Köln, S. 61 – 70.

PANTONI, A. Abbadessa. – In: DIP 1, Sp. 14 – 22.

PARGOIRE, J. Les monastères doubles chez les byzantines. – In: EOr. 9 (1906), p. 21 – 25.

PARISSE, M. Les nonnes au moyen age. Le Puy, 1983.

PARISSE, M. Doppelkloster. – In: LexMa, III (1986), Kol. 1257 – 1259.

PATLAGEAN, Ev. L’histoire de la femme déguisée en moine et l’évolution de la sainteté à Byzance. – In: StMed. 3, Ser 17 (1976), p. 597 – 623.

PATLAGEAN, E. Structure sociale, famille, chrétienté à Byzance, IV – IX siècle [Variorum Reprints, CS 134]. London, 1981.

PENCO, Gr. Storia del monachesimo in Italia. Dalle origini alla fine del Medioevo. Milano, 1983, 1988.

PERREAULT, J. Y. (Ed.). Les femmes et le monachisme byzantine [Canadian Archaeological Institute at Athens, No. 1]. Athens, 1991.

PERROT, Michelle (Hrsg.). Geschlecht und Geschichte. Ist eine weibliche Geschichtsschreibung möglich? Frankfurt / Main, 1989.

PETERSEN-SZEMERÉDY, Gr. Zwischen Weltstadt und Wüste: Römische Asketinnen in der Spätantike /Eine Studie zu Motivation und Gestaltung der Askese christlicher Frauen Roms auf dem Hintergrund ihrer Zeit/ [FKDG, 54]. Göttingen, 1993.

POMEROY, S. B. Women in Roman Egypt. A preliminary Study based on Papyri. – In: H. P. Foley (Ed.). Reflections of Women in Antiquity. N.Y. / London, 1981, p. 303 – 322.

POMEROY, S. B. Frauenleben im klassischen Altertum [KTA, 461]. Stuttgart, 1985 (издание на английски – New York, 1984).

PORTMANN, M.-L. Die Darstellung der Frau in der Geschichtsschreibung des frühen Mittelalters [BBGW, 69]. Basel, 1958.

POWER, Eil. Medieval Women (Ed. Michael M. Postan). Cambridge, 1975.

PRINZ, Fr. Frühes Mönchtum im Frankenreich. Kultur und Gesellschaft in Gallien, den Rheinlanden und Bayern am Beispiel der monastischen Entwicklung (4. bis 8. Jahrhundert). München / Wien, 1965; München / Darmstadt, 1988.

QUASTEN, Joh. The Liturgical Singing of Women in Christian Antiquity. – In: CHR 27 (1941), p. 149 – 165.

QUÉRÉ–JAULMES, F. La femme. Les grandes textes des Pères de l’Eglise [LetChr(P), 12]. Paris, 1968.

RADFORD–RUETHER, Ros. Frau und kirchliches Amt in historischer und gesellschaftlicher Sicht. – In: Conc(D) 12 (1976), S. 17 – 23.

RADFORD–RUETHER, R.; McLAUGHLIN, El. (Eds.). Women of Spirit. Female Leadership in the Jewish and Christian Tradition. N.Y., 1979.

RAMBAUD–BUHOT, Jac. Le statut des moniales chez les péres de l’église, dans les règles monastique et les collections canoniques jusqu’au XIIe siècle. – In: Sainte Fare et Faremoutiers. Treize siècles de vie monastique. Faremoutiers, 1956, p. 149 – 174.

RAMING, I. Der Ausschluß der Frau vom priestlichen Amt. Gottgewollte Tradition oder Diskriminierung? Köln / Wien, 1973.

ROSENBERG, A. Die Frau als Seherin und Prophetin. München, 1988.

ROTTLOFF, And. Lebensbilder römischer Frauen [KAW, Bd. 104]. Mainz, 2006.

ROWLANDSON, J.; R. BAGNALL (Eds.). Women and Society in Greek and Roman Egypt /A Sourcebook/. Cambridge, 1998.

RUETHER, Ros. R. Misogynism and Virginal Feminism in the Fathers of the Church. – In: Religion and Sexism (Ed. Ruether, R.). N.Y., 1974, p. 150 – 183.

RUETHER, R. R. Frau und kirchliches Amt in historischer und gesellschaftlicher Sicht. – In: Conc(D) 12 (1976), S. 17 – 23.

RUETHER, R. R. Mothers of the Church: Ascetic Women in the Late Patristic Age. – In: Women of Spirit: Female Leadership in the Jewish and Christian Traditions (Ed. Ruether, Ros.; El. McLaughlin). N.Y., 1979, p. 71 – 98.

RÜSEN, J. “Schöne Parteilichkeit”. Feminismus und Objektivität in der Geschichtswissenschaft. – In: Becher, Ursula A. J.; Jörn Rüsen (Hrsg.). Weiblichkeit in geschichtlicher Perspektive. Fallstudien und Reflexionen zu Grundproblemen der historischen Frauenforschung. Frankfurt am Main, 1988, S. 517 – 542.

SALZMAN, Mich. R. Aristocratic Women: Conductors of Christianity in the IVth century. – In: Helios 16/2 (1989), p. 207 – 220.

SAVRAMIS, Dem. Zur Soziologie des byzantinischen Mönchtums. Leiden / Köln, 1962.

SCHADE, K. Frauen in der Spätantike - Status und Repräsentation. Eine Untersuchung zur römischen und frühbyzantinischen Bildniskunst. Mainz, 2003.

SCHNEIDER, A. Zum Bild der Frau in der Chronistik des früheren Mittelalters. – In: FuF 35 (1961), S. 112 – 114.

SCHOLER, D. M. (Ed.). Women in Early Christianity. N.Y., 1993.

SCHOLZ, Cor. Die Frau in Byzanz – eine typisch europäische Frau? – In: Segl, P. (Hrsg.). Byzanz - das “andere” Europa [Das Mittelalter. Perspektiven mediävistischer Forschung; Zeitschrift des Mediävistenverbandes, Bd. 6, Heft 2]. Berlin, 2001, S. 39 – 50.

SCHULENBURG, J. T. The Heroics of Virginity. Brides of Christ and Sacrificial Mutilation. – In: Rose, M. B. (Ed.). Women in the Middle Ages and Renaissance. Literary and Historical Perspectives. Syracuse (NY), 1986, p. 26 72.

SCHULENBURG, J. T. Strict Active Enclosure and its Effects on the Female Monastic Experience (ca.500 1100). – In: Nichols, J. A.; L. Th. Shank (Ed.). Medieval Religious Women 1: Distant Echoes [CistS 71]. Kalamazoo (MI), 1984, p. 51 – 86.

SCHULLER, W. Frauen in der griechischen Geschichte [Konstanzer Bibliothek, Bd. 3]. Konstanz, 1985.

SCHULLER, W. Frauen in der römischen Geschichte [Konstanzer Bibliothek, Bd. 4]. Konstanz, 1987.

SCHÜSSLER, Fior., El. Response to “The Social Functions of Women’s Ascetism in the Roman East” /Wire, An./. – In: Images of the Feminine in Gnosticism (Ed. King, K.). Philadelphia (PA), 1988, p. 324 – 328.

SELTMANN, Ch. Women in Antiquity. London, 1956.

SHAHAR, Shul. Die Frau im Mittelalter. Königsstein, 1981.

SHEILS, W. J.; D. WOOD (Ed.). Women in the Church [SCH(L) 27]. Oxford, 1990.

SIMPSON, J. Women and Asceticism in the Fourth Century: A Question of Interpretation. – In: JRH Vol. 15, No. 1 (1988), p. 38 – 60 /Също и в: Women in Early Christianity, Vol. XIV (Ed. D. Scholer). N.Y. / London, 1993, p. 296 – 318/.

SOLIGNAC, Ai. Le monachisme féminin. – In: DSp. 10 (1977 - 1980), col. 1603 – 1609.

SOROCEANU, A. Sanctae Litteratae. Zur Tätigkeit christlicher Frauen in spätantiken Skriptorien. – In: A. Goltz; A. Luther u.a. Gelehrte in der Antike. Alexander Demand zum 65. Geburtstag. Wien, 2002, S. 237 – 250.

STANDER, H. F. An Egyptian Christian Woman’s Request for Prayer for Healing. – In: EkklPh. 84 (2002), p. 147 – 155.

STEININGER, Chr. Die ideale christliche Frau. Virgo - vidua - nupta. Eine Studie zum Bild der idealen christlichen Frau bei Hieronymus und Pelagius. St. Ottilien, 1997.

STUARD, Suzanne M. (Ed.). Women in Medieval Society. Philadelphia (PA), 1976.

TAFT, R. F. Women at Church in Byzantium: Where, When-and Why? – In: DOP 52 (1998), p. 27 – 87.

TALBOT, A.-M. Women and Religious Life in Byzantium [VarCollStS. 733]. Aldershot, 2001.

TALBOT, A.-M. Women’s Space in Byzantine Monasteries – In: DOP 52 (1998), p. 113 – 127.

TAVARD, G. H. Woman in Christian Tradition. London, 1973.

TAVORMINA, T. Of Maidenhood and Maternity. Liturgical Hagiography and the Medieval Ideal of Virginity. – In: ABenR 31 (1980), p. 384 – 399.

TEJA, R.; M. MARCOS. Modelos de asceticismo feminino aristocrático en la época de Juan Crisóstomo: Constantinopla y Palestina. – In: Giovanni Crisostomo. Oriente e Occidente tra IV e V secolo. XXIII incontro di studiosi dell’Antichita cristiana. Augustinianum 6 - 8 maggio 2004, Roma [StEphAug. 93], Roma (Institutum patristicum Augustinianum), 2005, p. 619 – 625.

THEODOROU, Ev. Das Amt der Diakonissen in der kirchlichen Tradition. Ein orthodoxer Beitrag zum Problem der Frauenordination. – In: US 33 (1978), S. 162 – 172.

THRAEDE, Kl. Frauen im Leben frühchristlicher Gemeinden. – In: US 32 (1977), S. 286 – 299.

VANJA, Chr. Probleme und Möglichkeiten der Arbeit über weibliche Biographien in der mittelalterlichen Geschichte. – In: Weibliche Biographien. Dokumentation der Tagung “Weibliche Biographien” in Bielefeld, Oktober 1981 [BFemThPr., 7]. München, 1982, S. 14 – 17.

VARDIMANN, E. E. Die Frau in der Antike. Sittengeschichte der Frau im Altertum. Wien, 1982.

VERDON, M. Virgins and Widows: European Kinship and Early Christianity. – In: Man N.S. 23 (1988), p. 488 – 505.

VIDÉN, Gun. St. Jerome on Female Chastity: Subjugating the Elements of Desire. – In: SO 73 (1998), p. 139 – 157.

De VOGÜÉ, A. Les règles monastiques anciennes 400 - 700 [TSMÂO 46; Ed. L. Génicot]. Turnhout, 1985.

WALSH, K. Ein neues Bild der Frau im Mittelalter. Weibliche Biologie und Sexualität, Geistigkeit und Religiosität in West- und Mitteleuropa. Forschungsbericht. – In: IHistS 12/13 (1990), S. 395 – 580.

WECKESSER, P. Das feierliche Keuschheitsgelübde der gottgeweihten Jungfrauen in der alten Kirche (vom ersten bis Ende des fünften Jahrhunderts). Eine rechtsgeschichtliche Abhandlung. – In: AKathKR 76 (1890), S. 83 – 104; 187 – 211; 321 – 351.

WEINHOLD, K. Die deutschen Frauen in dem Mittelalter. Ein Beitrag zu den Hausalterthümern der Germanen, 2 Bde. Wien, 31897.

WEINMANN, U. Mittelalterliche Frauenbewegungen. Ihre Beziehungen zur Orthodoxie und Häresie [Frauen in Geschichte und Gesellschaft, 9]. Pfaffenweiler, 1991.

WEISMEIER, J. (Hg.). Mönchsvater und Ordensgründer. Männer und Frauen in der Nachfolge Jesu. Würzburg, 1991.

WEMPLE, S. F. Frauen im frühen Mittelalter. – In: Geschichte der Frauen (Ed. G. Duby, M. Perrot), /Vols. 1 - 5/. Frankfurt am Main, 1993, Vol. 2, S. 185 ff.

WILPERT, J. Die Gottgeweihten Jungfrauen in den ersten Jahrhunderten der Kirche. /Nach den patristischen Quellen und den Grabdenkmälern dargestellt/. Freiburg im Br., 1892.

WILSON - KASTNER, P. (Ed.). A lost Tradition. Women Writers of the Early Church. London, 1981.

WITHERINGTON III, B. Women in the Earliest Churches [MS.SNTS, 59]. Cambridge (MA) / N.Y., 1988.

WOLF, E. Das Frauenamt im Amt der Kirche als kirchenrechtliches Problem von der Alten Kirche bis zur Reformation. – In: Wolf, E. Peregrinatio II. Studien zur reformatorischen Theologie, zum Kirchenrecht und zur Sozialethik. München, 1965, S. 179 – 190.

YARBROUGH, A. Christianization in the Fourth Century: The Example of Roman Women. – In: ChH Vol. 45, No. 2 (1976), p. 149 – 165. /също и в: Women in Early Christianity, Vol. XIV (Ed. D. Scholer). N.Y. / London, 1993, p. 319 – 335/.

YSEBAERT, J. The Deaconesses in the Western Church of Late Antiquity and Their Origin. – In: Bartelink, G.J.M.; A. Hilhorst; C. H. Kneepkens (Ed.). Eulogia. Mélanges offerts à Antoon A. R. Bastiaensen à l’occasion de son 65e anniversaire [InstrPatr. 24]. Steenbrugge, 1991, p. 421 – 436.

ZSCHARNACK, L. Der Dienst der Frau in den ersten Jahrhunderten der christlichen Kirche. Göttingen, 1902.